Virüsler, bitkileri hastalandırma etkisine sahip olan, gözle ve mikroskop ile görülemeyecek kadar küçük yapıda, çoğalabilmek için canlı bir yapıya ihtiyaç duyan bir organizmadır.
Bakteriler ve mantarlar ailemi yerleştikleri bitkiye zehirli maddeler vererek onlar hastalandırırken virüslerde böyle bir olay söz konusu değildir.
Virüslerin hastalığa neden oluşları hastalandırdığı bitkiyi zehirlemez, sadece bitki içerisinde çoğalırken hücre maddelerini kullanarak ve devamlı çoğalarak hücrenin içini tamamen doldurarak ve hücrenin yaşamsal döngüsünü olumsuz etkilerler.
Bitki virüs hastalıkları, kültür bitkilerini değişik oranlarda etkileyerek ürün kayıplarına neden olmaktadır.
Virüslerin direkt olarak tarımsal ürünlerde oluşturdukları kayıpları ve kontrol masraflarını belirlemek oldukça güçtür. Çünkü bu kayıplar, mevsime, bölgeye, yıla, ürüne göre değişiklik göstermektedir.
VİRÜSLERİN MORFOLOJİK ÖZELLİKLERİ
Virüsler, morfolojik yani yapısal olarak birçok özelliğe ayrılmaktadır bunlar; Yuvarlak, çubuk, ikiz partikül ya da mermi şeklinde değişik yapılardan oluşmaktadırlar. Çubuk şeklinde olanlarda kendi içinde rijit ve flexible olarak ayrılmaktadır.
VİRÜSLER BİTKİLERE NASIL BULAŞIR?
Bitki virüsleri bitkilerden bitkilere birçok yolla taşınır. Bunlar bitki özsuyu ile mekaniksel taşınma, vejetatif üretim materyali taşınma, küsküt ile taşınma,
Tohumla taşınma, çiçek tozu ile taşınma, vektörlerle taşınma, böcek vektörlerle taşınma, akarlarla taşınma, nematodlarla taşınma, funguslarla taşınma şeklinde olmaktadır. Bulaşma yollarına kısaca değinecek olursak;
BİTKİ ÖZSUYU İLE MEKANİKSEL TAŞINMA
Bir bitkiyle diğer bir bitkinin kontağı vasıtasıyla doğrudan özsuyu transferiyle bitki virüslerinin mekanik taşınması.
VEJETATİF ÜRETİM MATERYALİ TAŞINMA
Virüsler tarafından enfekte edilmiş olan bir bitkiden elde dilen rhizom, çelik ve stolon gibi üretim materyalleri virüslerle bulaşık olmaktadırlar ve bir bitkiden diğerine taşınmaktadır.
KÜSKÜT İLE TAŞINMA
Küsküt ile taşınmada, küsküt bitkisi tam parazit olduğundan kökleri bulunmamaktadır. Emeçleri ile birlikte bitkinin öz suyunu emerek beslenmektedir.
Bu esnada bitki öz suyunda bulunan virüsleri de bünyesine alarak başka bir bitki ile beslendiğinde bünyesinde olan virüsü sağlıklı bitkiye aktarmış olmaktadır.
TOHUMLA TAŞINMA
Tohumla taşınmada yüzden fazla virüs oldukça küçük tohumlarla taşınabilmektedir. Tohumlar mikroplar tarafında yaralandığında virüslerin tohum içine girmeleri ve oraya bulaşık hale gelmeleri de kolaylaşmaktadır.
ÇİÇEK TOZU İLE TAŞINMA
Çiçek tozu ile taşınmada bitki polenlerinde bulunan virüslerin sağlıklı bitkilerin çiçekleri içine taşınarak bitkileri hastalandırmasına çiçek tozu ile taşınma yolu ile gerçekleşmektedir.
VEKTÖRLERLE TAŞINMA
Hayvanlar alemine bağlı 381 türün bitki virüslerin vektörlüğünü yaptığı ve bunların % 94’ünün Arthropoda şubesine bağlı olduğu tespit edilmiştir bu şubedeki neredeyse hepsi incekta sınıfı yani böcekler içerinde yer almaktadır.
BÖCEK VEKTÖRLERLE TAŞINMA
Arazide en çok ekonomik olarak zarara neden olan virüsleri böcekler taşımaktadır. Afitler, beyazsinekler, yaprak pireleri, thripsler en önemli virüs taşıyan böceklerdir.
Sokucu, emici ağız yapısına sahip böcekler bitkilerden beslenmeleri sırasında, bünyelerinde bulunan virüsleride beslendikleri bitkiye vermeleri ile gerçekleşen taşınma şeklidir.
AKARLARLA TAŞINMA
Akarlarla taşınma yakın mesafelerde olmakla birlikte rüzgar yardımı ile uzak mesafelere taşınmaktadır.
NEMATODLARLA TAŞINMA
Nematodlarla taşınmada Dorylamida takımına bağlı türler virüs vektörü olarak bilinmektedirler. Bu takıma bağlı Trichodorus ve Paratrichodorus gurubundaki nematodlar bitkilerin epidermis hücrelerinde beslenmeleri esnasında virüsü alırlar ve bu guruptaki nematodlar genellikle çubuk şeklindeki virüslerin vektörüdürler.
FUNGUSLARLA TAŞINMA
Funguslar da vektör olarak görev yapan funguslar, Plasmodiophorales ve Chytridiales takımına bağlıdırlar. Her iki takıma bağlı funguslar da zoospor oluşturma yeteneğindedirler.
Virüsleri zoosporlarının yüzeyinde ya da protoplazması içerisinde yaşamına devam etmektedirler. Bu nedenle zoosporlar dinlenme sporu formuna dönüşse bile virüs kalıcı olmaktadır ve taşınmaktadır.
BİTKİLERDE GÖRÜLEN VİRÜSLERLE NASIL MÜCADELE EDİLİR?
Bitki virüsleri çok sayıda konukçusu ve ırklarının bulunması, farklı taşınma şekillerinin olması, diğer bitki patojenlerinden farklı olarak, henüz etkili bir kimyasal kontrolünün olmaması ile birlikte virüs hastalıkları ile mücadele oldukça zordur.
Virüs hastalıklarından korunmanın yollarından biri de karantina, sertifikasyon programları ile bir virüsün bir bölgeye bulaşmasını önlemek, bulaşma olduysa yayılmasını engellemektir.
Kimyasallar yani insektisit böceğe etki edene kadar, virüs vektör tarafından bulaştırılmış olur. Açıkta yetiştirilen ürünlerde özellikle insektisit ekonomik olmamaktadır nedeni ise virüsleri nakleden böcekler ise virüsü kazanabilmesi veya bunu bulaştırabilmesi için saatler hatta günler süren bir beslenme periyodu gereklidir. Bu nedenle sistemik ilaçlar virüs taşınma açısından daha önemlidir.
Kültürel mücadele yöntemleri; münavebe, toprak dezenfeksiyonu, sanitasyon, eradikasyon, üretim alanlarının birbirinden ayrılması, dezenfeksiyon, vektör bulunmayan alanlarda üretim yapılması
Biyo-teknolojik mücadele yöntemleri; Agrobacterium tumafaciens aracılığı, Partikül bombardımanı, Mikroenjeksiyon, kimyasallar ile yapılan mücadelede yöntemleridir.
Ayrıca bu mücadele yöntemlerinin bir kombinasyonu olan entegre mücadele denen yöntemlerin de kullanılması gerekebilir.
Entegre mücadele, farklı kontrol yöntemlerinin bir araya getirilerek hastalıkla mücadelede daha etkili sonuçlar alınmasını amaçlar.
VİRÜS HASTALIKLARINDAN KORUNMA YÖNTEMLERİ
Virüslerin çok sayıda konukçusu ve ırkları farklı taşınma şekillerinin olması, henüz etkili bir kimyasal kontrolü olmaması ile virüs hastalıkları mücadele oldukça zordur. Ayrıca fitoplazma hastalıkları ile karıştırılmamalıdır.
Bu nedenle uzman kişilere başvurmak ve doğru tanı koymak oldukça önemlidir. Doğru tanı konulmadan yapılacak mücadele yöntemleri, hem ekonomik kayıplara neden olabilir hem de hastalığın daha fazla yayılmasına sebep olabilir.
Virüs hastalıklarından korunmanın en iyi yolları karantina, sertifikasyon programları ile bir virüsün bir bölgeye bulaşmasını önleyerek bulaşma olduysa bile yayılmasını engellemektir.
TÜRKİYE’DE BİTKİLERDE GÖRÜLEN ÖNEMLİ VİRÜS HASTALIKLARI
Virüsler, canlı hücreleri enfekte eden ve gelişimini değiştiren mikroskobik parçacıklardır. Virüsler, çoğalmaları ve hayatta kalmaları için konakçı bitkiye bağımlıdırlar. Bir bitki enfekte olduğunda bitki içerinde hastalık yayılır. Peki bu virüs hastalıkları nelerdir;
TÜTÜN MOZAİK VİRÜS HASTALIĞI
Tütün mozaik virüs hastalığında yeni çıkan yapraklar kıvrılır, açık ve koyu alanlar birbirine karışmış şekilde benekler görülür. Domates, biber, patlıcan, fasulye de hastalık yapar.
HIYAR MOZAİK VİRÜS HASTALIĞI
Hıyar mozaik virüsü; sebzeler ve süs bitkileri konukçularıdır. Meyve dökümü gerçekleştirir.
DOMATES MOZAİK VİRÜS HASTALIĞI
Domates mozaik virüsü mekanik taşınma yolu ile taşınmaktadır. Yapraklar üzerinde açık yeşil, sarı lekeler görülmektedir.
Ayrıca mozaik virüs hastalığı ile nasıl mücadele edebileceğiniz teknik talimatları içeren “Mozaik Virüsü Nedir? Nasıl Mücadele Edilir?” adlı makalemize de göz atabilirsiniz.
DOMATES KAHVERENGİ BURUŞUK MEYVE VİRÜS HASTALIĞI
Daha çok seralarda tespit edilen domates kahverengi buruşuk meyve virüs hastalığı, belirtisini buruşuk kahverengi veya sarı lekeler olarak göstermektedir. Bu belirtiler, meyvelerin piyasa değerini azaltmaktadır.
DOMATES SARI YAPRAK KIVIRCIKLIK VİRÜS HASTALIĞI
Domates sarı yaprak kıvırcıklık virüs hastalığı, tropik ve subtropik bölgelerde yetiştirilen domatesler de zarar yapmaktadır.
FASULYE ADİ DAMAR VİRÜS HASTALIĞI
Virüs hastalıkları arasında yer alan fasulye adi damar virüs hastalığından etkilenen bitkilerin yaprakları parlak yeşil ve koyu yeşildir.
FASULYE SARI MOZAİK VİRÜS HASTALIĞI
Fasulye sarı mozaik virüs hastalığından etkilenen bitkilerin yapraklarında beneklenme, kabarcık ve dökülmeler gözlenir.
PATATES YAPRAK KIVIRCIK VİRÜS HASTALIĞI
Bu patates hastalığı, “Patates floem nekrozu” olarak da bilinir. Yaprak bitleri ile birlikte sağlıklı bitkilere taşınır. Bitkilerde belirti olarak yaprak kıvrıklığı görülür.
PATATES X VİRÜS HASTALIĞI
Patates x virüs hastalığında yaprak biti virüsün taşıyıcısı yani vektörüdür. Virüsten etkilenen bitkilerde düzensiz mozaik ve koyu lekeler şeklinde belirti göstermektedir.
PATATES Y VİRÜS HASTALIĞI
Patates, biber, domates ve tütüne bulaşarak kayıplara neden olur. Yapraklarda mozaik şeklinde beneklenme ve şiddetli yaprak kırışıklığına neden olmaktadır.
ŞEKER PANCARI TEPE KIVIRCIK VİRÜS HASTALIĞI
Şeker pancarı tepe kıvırcık virüs hastalığı, bitkilere çok şiddetli hasar verdiği için Amerika’da en tehdit edici virüs hastalıklarından biridir. Şeker pancarı, domates, biber, fasulye gibi birçok bitki türünde hastalığa neden olur.
ŞEKER PANCARI SARILIK VİRÜS HASTALIĞI
Şeker pancarı sarılık virüs hastalığından etkilenen bitkinin ilk simptomu yaşlı yapraklarında damarlar arasında gözle görülebilen renk açılmalarıdır. Ardından yaprak ayası kalınlaşır ve kırılır.
ERİK SHARKA VİRÜS HASTALIĞI
Erik sharka virüs hastalığı belirtileri ilk olarak ilkbaharda yapraklarda görülmektedir. Damar bantlaşması, sararması ve meyve yüzeyinde solgunluk şeklinde farklı simptomlar geliştirir.
ASMADA KISA BOĞUM VİRÜS HASTALIĞI
Asmada kısa boğum virüs hastalığı, asma yapraklarında şekil bozukluğu yapmaktadır. Bu hastalığa “yelpaze yapraklılık” da denmektedir.
TURUNÇGİL TRİSREZA VİRÜS HASTALIĞI
Turunçgil trisreza virüs hastalığı, yaprak bitleri ile taşınan turunçgil hastalıkları arasındadır. Turunçgil yetiştiriciliği yapılan her yerde görülmektedir.
SATSUMA CÜCELİK VİRÜS HASTALIĞI
Satsuma cücelik virüs hastalığı, ilkbahar sürgünlerinde hastalık belirtileri görülmeye başlar. Yapraklar küçülmekte ve kaşık şeklini almaktadır.
ARPA SARI CÜCELİK VİRÜS HASTALIĞI
Arpa sarı cücelik virüs hastalığı, yaprak biti ile taşınmaktadır. Buğday, yulaf, tritikale, çeltik ve mısır dada hastalık yapmaktadır.
Ülkemizde ve dünyada bitki virüs hastalıkları sebebi ile tarımsal ürünlerde çok büyük kayıplar meydana gelmektedir. Bitki virüs hastalıklarından dolayı bazı bölgelerde yetiştiricilik azalmaktadır. Bazı yerlerde mücadele yapılmaz ise ürün elde etmek neredeyse imkansız olacaktır.
Bu nedenle bitki virüs hastalıkları dan kaynaklanan rekolte kayıplarını önlemek ya da en aza indirmek için mücadele yapılması gerekmektedir. Günümüzde, bitki virüslerine karşı etkili olduğu düşünülen kimyasal madde yoktur.
Bu nedenle virüs hastalıklarına kimyasal mücadele uygulanamamaktadır. Ancak, kültürel önlemler ile bulaşması engellenebilir bulaşmış bitkiler ile de mücadele edilebilmektedir.
Yazan: Ziraat Mühendisi Beyza Söğüt
