TÜRK TARIMINDA TOHUMUN STRATEJİK ÖNEMİ

Prof. Dr. İbrahim DUMAN

Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi, Bahçe Bitkileri Bölümü, Bornova, İzmir.

Bitkisel üretim materyali olan tohum, ülkelerin tarım sektörleri için stratejik bir öneme sahiptir. Tarım sektöründe tohumun rolü gelişmekte olan ülkelerde birincil öneme sahip konumdadır. Tohumun sahip olduğu bu değer, bütün ülkelerde hem tohumculuk konusundaki araştırma ve geliştirme çalışmalarını teşvik etmekte hem de bu alandaki yatırımların artmasına neden olmaktadır. Bu nedenledir ki özellikle gelişmiş ülkelerde tohum önemli bir ihracat kaynağı olurken gelişmekte olan birçok ülkede de tohum ihracatı konusunda önemli yatırımların yapıldığı görülmektedir.

Ülkemizde Cumhuriyetin kuruluşu ile birlikte başlayan tohumculuk çalışmaları 2000’li yıllardan sonra atılan önemli adımlar ile yeni bir boyut kazanmıştır. Bu anlamda 2004 yılında “5042 sayılı Yeni Bitki Çeşitlerine Ait Islahçı Haklarının Korunmasına İlişkin Kanun” ve 2006 yılında kabul edilen “5553 sayılı Tohumculuk Kanunları ile ülkemiz tohumculuk sektörünün faaliyetlerine ilişkin önemli düzenlemeler yapılmıştır. Yine Tohumculuk kanunu ile birlikte kurulan “Türkiye Tohumcular Birliği ve Alt Birlikler” sayesinde tohumculuk sektörünün yapılanmasında önemli gelişmeler oluşmuştur. Söz konusu bu gelişmeler ile de bitkisel üretimin başlangıç materyali tohumda kalite güvencesinin sağlanması, bitkisel üretimde verimliliğin ve kalitenin iyileştirilmesi ile tohum ticaretinin ve sektör faaliyetlerinin düzenlenmesi hedeflenmiştir. Belirtilen bu iyileştirmeler içerisinde, tohum üretimi, tohum sertifikasyonu ve tohum ticareti ile ilgili yeni düzenlemeler yapılmıştır. Ayrıca bitkisel üretimde yer alan çoğu tür ve çeşitler ile genetik kaynakların kayıt altına alınması sağlanmış, sertifikalı tohum kullanan üreticilere de destek sağlanarak sertifikalı tohum kullanımının artırılması da hedeflenmiştir. Yapılan bu düzenlemeler ile de tüm dünya ülkelerinde olduğu gibi ülkemizde de tohumculuk faaliyetleri ağırlıklı olarak özel sektör kuruluşları tarafından yürütülmeye başlamıştır (Balkaya ve ark., 2015; Bağcı ve ark., 2020).

Son yıllarda gelişmiş çoğu ülkede olduğu gibi ülkemiz tarımsal üretim faaliyetlerindeki önemli gelişmelerde yeni çeşitler ve kaliteli tohum kullanımının etkisi büyüktür. Üretim ve birim alan verim değerinin artırılması için yetiştirme tekniği, sulama, mekanizasyon, bitki besleme ve doğru tarımsal mücadele tekniklerinin uygulanması ile birlikte kaliteli-sertifikalı tohum kullanılması gerekmektedir (Balkaya ve ark., 2020). Sertifikalı tohum fiziksel, biyolojik ve genetik değer bakımından özellikleri belirlenen ve resmi makamlarca bu özellikleri belgelenen materyal demektir. Sertifikalı tohumluğun verimi artırmadaki payının hububat ve baklagiller gibi kendine döllenen bitkilerde %20–30 seviyesinde, mısır ve ayçiçeği gibi yabancı döllenen bitkilerde ise 3-5 kat arasında olduğu bilimsel araştırmalarla ortaya konulmuştur (Yağdı ve ark., 2015).

Günümüzde sebze ve tarla bitkileri tohumlarının üretimi ve ıslahı çalışmaları esas alındığında ülkemiz tohumculuk sektörünü, Kamu Tarımsal Araştırma Enstitüleri ve Üniversiteler, Tarım İşletmeleri Genel Müdürlüğü (TİGEM), Birlik ve Kooperatifler ile Özel tohumculuk firmaları oluşturmaktadır (Bağcı ve Özer, 2021).

Cumhuriyetin kuruluşundan 1980’li yılların ortasına kadar ülkemizde devlet odaklı başlatılan ve yürütülen tohumluk üretim ve dağıtım sistemi, 1980’li yılların ortasından itibaren özellikle sebze türleri tohumlarında ve mısır, ayçiçeği başta önemli tarla bitkileri türleri tohumlarında özel sektör faaliyetlerinin ağırlıklı olduğu bir sisteme dönüşmeye başlamıştır. Bu anlamda günümüzde çiftçi birlikleri ve kooperatifler ile birlikte farklı büyüklükteki 1.000’den fazla yerli ve yabancı sermayeli özel tohumculuk kuruluşunun tohumluk üretim faaliyetleri yürüttüğü belirlenmiştir (Bağcı ve Özer, 2021). Bu kapsamda son veriler değerlendirildiğinde özellikle 5553 sayılı Tohumculuk Kanunu yenilikleri ile özel tohumculuk sektöründeki olumlu gelişmelerin etkisi özellikle sebze türlerinde daha fazla olmuştur. Günümüz sebze tohumu üretim ve dağıtımında % 100’e yakın oranda özel sektör katkısı görülmektedir (Balkaya ve ark., 2020). Benzer şekilde özel tohumculuk sektörünün mısır, soya, ayçiçeği, patates ve pamuk başta olmak üzere endüstri ağırlıklı ve melez tohumlu türlerde de % 100’e yakın oranda katkı sağladığı görülmektedir (Bağcı ve Özer, 2021).

ÜLKEMİZ TOHUM ÜRETİMİ

Ülkemizde, 2006 yılında kabul edilen yeni “5553 sayılı Tohumculuk Kanunu” ile öncelikle üreticilerin sertifikalı tohumluk kullanımına ve firmalarca yapılan tohumluk üretimine verilen desteklemeler sertifikalı tohumluk üretimi ve kullanımında önemli oranda bir artışa neden olmuştur. Bu kapsamda, 1996 yılında toplam 110.000 ton olan ülkemiz sertifikalı tohum üretim miktarı artan yıllar ile birlikte düzenli orandaki artış ile 2002 yılında 145.000 tona, 2010 yılında 498.000 tona, 2015 yılında, 896.000 tona, 2017 yılında 1.050.000 tona, 2019 yılında 1.143.500 tona ve 2020 yılında da 1.242.000 tona ulaşmıştır (Anonim, 2022). Bu değerlendirmeye göre ülkemiz toplam tohum üretim miktarında her yıl önemli oranda ve düzenli gerçekleşen artış dikkati çekmektedir. Belirtilen bu artış oranını değerlendirmek anlamında ülkemizdeki önemli bazı bitki türlerinin tohum üretim miktarlarındaki son 6 yıllık değişim Çizelge 1’de verilmiştir.

Çizelge1. Ülkemiz tarımında önemli bazı türlerdeki tohum üretiminin üretim yıllarına göre değişimi (ton)

(Kaynak: https://www.tarimorman.gov.tr/BUGEM (Erişim Tarihi:12.02.2022))

Ülkemiz toplam tohum üretim miktarı (2015-2020 yılları arası) içerisinde en büyük pay buğday tohumunda gerçekleşirken patates tohumu ikinci sırada, arpa tohumu da üçüncü sırada yer almıştır. Ülkemiz tohum üretiminde son 6 yıllık sürede mısır, ayçiçeği, mercimek, nohut, çeltik ve pamuk tohumu miktarı da sırası ile buğday, patates ve arpa tohumu üretimini izlemişlerdir. Toplam sebze tohumu üretim miktarı da belirtilen bu türleri izlemiştir (Çizelge 1). Önemli bitki türlerinde belirlenen ülkemiz tohum üretim miktarları değerlendirildiğinde, genelde tüm türlerde ardışık olarak artan üretim miktarı dikkati çekmektedir. 2015 yılı üretim değerleri ile karşılaştırıldığında 2020 yılı üretim miktarında sebze tohumluğu dışında bütün türlerde önemli oranlarda artış gözlenmiştir. 2015 yılındaki sebze tohumu üretim miktarı ise 2.782 ton iken 2017 yılında 3.832 ton, 2018-2020 yıllarında ise büyük orandaki düşüş ile 2.042-2.240 ton arasında gerçekleşmiştir (Çizelge 1).

ÜLKEMİZ TOHUM İTHALAT VE İHRACATI

2000 yılında toplam 20.000 ton olan ülkemiz tohum ithalatı, 2009 yılında 30.000 ton, 2014 yılında 33.000 ton, 2017 yılında 39.000 ton ve 2020 yılında da 45.000 ton olmuştur. Tarım ve Orman Bakanlığı Bitkisel Üretim Genel Müdürlüğü verilerinin tohum ithalat değerleri irdelendiğinde de ülkemiz tohum ithalatındaki değişimini dönemler arasında ortalama % 20 oranında artış şeklinde gerçekleştiği belirlenmiştir (Anonim, 2022). Buna paralel olarak son 6 yıllık sürede gerçekleşen ülkemiz tohum ithalatı değerleri bakımından yapılan değerlendirmede, söz konusu türlere göre yapılan üretim miktarları ile ithalat miktarları karşılaştırıldığında ithalat miktarlarının oldukça düşük oranda kaldığı görülebilmektedir (Çizelge 2). Örneğin 2020 yılında, 500.574 ton olan toplam buğday üretimine karşılık 1.146 ton buğday tohumu ithalatı, 68.430 ton mısır tohumu üretimine karşılık 6.705 ton mısır tohumu ithalatı yapılmıştır. Yine 33.573 ton ayçiçeği tohumu üretimine karşılık 755 ton ayçiçeği tohumu ithalatı yapılmıştır. Ancak sebze tohumu, patates tohumu, çim türleri tohumu ve yem bitkileri türleri tohumlarında ithalat değerleri önemli oranlarda yüksek gerçekleşmiştir. Son 6 yıllık tohum ithalat değerleri irdelendiğinde en yüksek ithalat miktarını yıllara göre değişmekle birlikte patates tohumluğu (16.000-38.000 ton) oluştururken bunu yem bitkileri ve çim türleri tohumları izlemişlerdir. Mısır tohum ithalat miktarı da yıllara göre değişim göstermekle birlikte 1.900 ton ile 6.700 ton arasında değişim göstermiştir Sebze tohumu ithalat miktarı da 811-1715 ton arasında gerçekleşmiştir (Çizelge 2).

Ülkemiz tohum ithalatında yapılan değerlendirmede, son 6 yıllık süreçte mısır tohumunda ve sebze tohumunda yıllara göre belirli oranda artış belirlenirken buğday, ayçiçeği, çim, yem bitkileri, şeker pancarı ve patates tohumu ithalatında yıllara göre artan ve azalan oranlarda ithalat değerleri belirlenmiştir (Çizelge 2).

Çizelge 2. Ülkemiz tarımında önemli bazı türlerdeki tohum ithalat miktarının yıllara göre değişimi (ton)

(Kaynak: https://www.tarimorman.gov.tr/BUGEM (Erişim Tarihi:12.02.2022))

Ülkemiz tohum ithalatına karşılık tohum ihracatımızın önemli türlere göre son 6 yıllık süreçteki değişimi de Çizelge 3’te verilmiştir. Son 6 yıllık süreçte ülkemizden ihraç edilen en yüksek miktardaki tohum mısır (26.349 ton) ve ayçiçeği (19.474 ton) türlerinde gerçekleşmiştir. Tohum ihracatı bakımından mısır ve ayçiçeği tohumunu sırası ile buğday, pamuk, patates, yem bitkileri, arpa tohumu ile sebze ve çim bitkileri tohumları izlemiştir. Ülkemiz tohum ithalat değerlerine benzer şekilde tohum ihracatının son 6 yıldaki değişimi incelendiğinde de, söz konusu tüm türlerde yıllara bağlı düzenli artış yerine dalgalı bir değişim olduğu dikkati çekmektedir (Çizelge 3). Örneğin, ülkemiz buğday tohum ihracatı 964 ton ile 35.524 ton arasında, mısır tohumu ihracatı 8.976 ton ile 26.349 ton arasında, ayçiçeği tohum ihracatı da 10.719 ton ile 19.474 ton arasında değişim göstermiştir. Ülkemiz sebze tohumu ihracatı ise son 6 yıllık süre içerisinde 141 ton ile 747 ton arasında değişim gösterirken en yüksek sebze tohumu ihracatı 2019 yılında gerçekleştirilmiştir (Çizelge 3). Buna karşılık ülkemiz toplam tohum ihracatı, 2003 yılında toplam 16.000 ton, 2010 yılında 29.500 ton, 2016 yılında 58.200 ton, 2018 yılında 102.700 ton ve 2020 yılında da 72.300 ton gerçekleşmiştir (Anonim, 2022). Ülkemiz toplam tohum ihracatı miktarı 2020 yılı hariç 2003 yılından günümüze yaklaşık % 50 oranındaki artış oranı ile gerçekleşmiştir.

Çizelge 3. Ülkemiz tarımında önemli bazı türlerdeki tohum ihracat miktarının yıllara göre değişimi (ton)

(Kaynak: https://www.tarimorman.gov.tr/BUGEM (Erişim Tarihi:12.02.2022))

SONUÇ

Ülkemiz tohum üretimi, 1980’li yılların ortasına kadar ağırlıklı açık tozlanan tescilli çeşitler ile ve tescil edilmemiş köy çeşitleri olarak da tanımlanan yerel çeşitler ile gerçekleştirilmiştir. Bu dönem üretiminde bütün bitkisel tür tohumlarının üretiminde büyük oranda devlet kurumları (TİGEM, TAGEM ve Üretme istasyonları ile Üniversiteler vb.) görev üstlenmiştir. Buna karşılık 1980’li yılların ortasından sonra tohum ithalatının serbest bırakılması ile birlikte ülkemizde faaliyete geçen özel tohum kuruluşlarının katkısı ile tohum üretiminde önemli oranda artış gözlenmiştir. Ayrıca 2006 yılında kabul edilen “Tohumculuk Kanunu” ve bu kanun ile kurulan “Tohumcular Birliği ve ilgili Alt birliklerin” faaliyetleri, sertifikalı tohum üretimi ve kullanımına verilen destekler ile ürün bazlı desteklemeler (prim) de toplam tohum üretiminde önemli oranlarda artışa neden olmuştur (Duman, 2021). Nitekim 2002 yılında 145.227 ton olan ülkemiz toplam tohum üretimi, 2007 yılında 325.013 ton, 2011 yılında 637.330 ton, 2015 yılında 896.298 ton ve 2020 yılında da 1.242.328 ton olarak gerçekleşmiştir. 2002 ile 2020 yılları arasındaki tohum üretimimiz değerlendirildiğinde, toplam tohum üretimimizin her geçen yıl düzenli bir artış gösterdiği, bu düzenli artışın da buğday, arpa, mısır, ayçiçeği, soya, patates, pamuk, nohut, mercimek, yonca ve fiğ türlerinde gözlendiği belirlenmiştir. Buna karşılık sebze tohumundaki üretim miktarı ise yıllara göre önemli oranda dalgalanma göstermiştir. Benzer şekilde şeker pancarı, fasulye, yem bitkileri türlerinde de üretim miktarının büyük dalgalanma gösterdiği saptanmıştır. Ülkemizdeki önemli türlerin tohum üretiminde belirlenen bu düzenli artışa neden olarak, büyük oranda artan üretici talebi, devlet tarafından sertifikalı tohum kullanımına destek verilmesi ve üretime (pamuk, buğday, çeltik, mısır vb.) verilen destekleme primi gösterilebilir.

Ülkemiz tohum ithalat verileri değerlendirildiğinde ise, mısır, patates ve yem bitkileri türleri ile çim türleri tohumlarında en yüksek ithalat değerleri gerçekleşmiştir. Ancak söz konusu türlerin tohum ithalat değerlerinde üretim alanlarındaki azalış ya da artış, değişen üretici talebi, pazar durumu, ürün ihracatı ve ürünlere yapılan devlet destekleri kaynaklı yıllara göre değişen oranda düşüş ya da artış değerleri gözlenmiştir. Buna karşılık ülkemiz sebze tohumundaki ithalat miktarı ise genelde artış göstermiştir. Burada da her yıl üstün verim ve kalite özelliklerine sahip yeni sebze tür ve çeşitlerinin geliştirilmesi ve üretim programına alınmasının, ülkemizden yapılan yaş ve işlenmiş sebze ve sebze ürünlerindeki ihracat artışının, sebze işleme sanayindeki gelişmelerin etkilerinin büyük olduğu düşünülmektedir. Çünkü özellikle sebze üretiminde birim alan üretim maliyetindeki büyük artış nedeniyle üreticiler tarafından yüksek verimli çeşitlerin tercihi ön plana çıkmıştır. Örneğin; 2020 yılı sonu itibarıyla tarla bitkilerinde 4.625 adet olan tescilli çeşit sayısı, sebzelerde 6.536 adet olmuştur (Duman ve ark., 2020). Diğer yandan tohum ithalat miktarı bakımından son sıralarda yer alan sebze tohumlarının parasal değeri ise diğer türler ile karşılaştırıldığında en yüksek oranda gerçekleşmiştir. Şöyle ki; 2015-2020 yılları arasında her yıl ortalama 90 milyon $ ile 115 milyon $ parasal değere sahip sebze tohumu ithalatına karşılık bu değer mısır tohumu ithalatında 16-18 milyon $, patates tohumu ithalatında 12-14 milyon $, yem bitkilerinde 7-16 milyon $, buğday tohumunda da 400.000-980.000 $ arasında gerçekleşmiştir.

Ülkemiz tohum ihracat değerleri irdelendiğinde ise, 2015-2020 yılları arasında buğday, mısır ve ayçiçeği tohumunda en yüksek ihracat miktarları gerçekleştirilmiştir. Bu türlerden sağlanan gelirin ise buğday tohumunda 800.000 $ ile 17 Milyon $, mısır tohumunda 25-39 milyon $, ayçiçeği tohumunda 50-76 milyon $ olduğu belirlenmiştir. Sebze tohumlarının ihracat değeri ise 15-29 milyon $ arasında gerçekleşmiştir. Türlere göre farklı oranlarda gerçekleşen bu değişimde, dünya ölçekli bazı büyük tohum şirketlerinin üretim alanı ve üretim maliyetindeki avantajlar nedeniyle ülkemizi tercih etmelerinin ve bu amaçla ülkemizde üretilen tohumların ülkemizden naklinin de göz ardı edilmemesi gerekmektedir.

Sonuç olarak, bütün dünya ülkelerinde olduğu gibi ülkemizde de tohumculuk sektörü her geçen gün gelişmektedir. Günümüzde tüm dünya ülkelerinde olduğu gibi ülkemizde de tohumculuk faaliyetleri ağırlıklı olarak özel tohum kuruluşlarınca yürütülür konumdadır. Ancak bu gelişmelere paralel olarak da sektörde, bitki ıslahı ile tohum üretim ve teknolojileri konularında yeterli olmayan AR-GE faaliyetleri, yurt içi ve yurt dışı pazarlama potansiyeli yetersizliği gibi alanlarda farklı sorunlar ortaya çıkmaktadır. Bu sorunların çözümünde de, öncelikle üniversite-kamu-özel sektör iş birliğinin artırılmasına ve özel tohum sektörüne üretim ve tohum teknoloji alanlarında verilecek yeni desteklere ihtiyaç vardır.

KAYNAKLAR

Anonim, 2022. Bitkisel Üretim Genel Müdürlüğü, Tohumculuk İstatistikleri. https://www.tarimorman.gov.tr/BUGEM (Erişim Tarihi:12.02.2022).

Bağcı S.A., Yılmaz, K., Avcı M., Bayaner, A., Akan, K., Tuncer, C., Mart, D., Kaya, Y. ve Ekiz, H., 2020. Tarla Bitkilerinde Tohum Üretiminin Mevcut Durumu ve Geleceği. Türkiye Ziraat Mühendisliği IX. Teknik Kongresi, 13-17 Ocak 2020, Ankara.

Bağcı, A.A. ve İ. Özer, 2021. Türkiye Tohumculuğunun Tarihsel Gelişimi, Mevcut Durumu, Problemleri ve Çözüm Önerileri, Iğdır Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Dergisi, 11 (Özel Sayı): 3559-3572, Iğdır.

Balkaya, A., İ. Duman, M. Engiz, S. Ermiş, A. N. Onus, M. Özcan, F. Çelikel, İ. Demir, M. Kandemir ve M. Özer, 2015. Bahçe Bitkileri Tohumluğu Üretimi ve Kullanımında Değişimler ve Yeni Arayışlar, Türkiye Ziraat Mühendisliği VIII. Teknik Kongresi, 12-16 Ocak 2015, s: 985-1010. Ankara.

Balkaya, A., İ. Duman, L. Arın, M. Özcan, İ. Demir, D. Kandemir, S. Zengin, S. Ermiş ve Ş. Sarıbaş, 2020. Bahçe Bitkilerinde Tohum Üretimi, Mevcut Durum ve Gelecek, Türkiye Ziraat Mühendisliği IX. Teknik Kongresi, 13-17 Ocak 2020, Cilt II, s: 339-370. Ankara.

Duman, İ. 2021. Organik Tohum ve Fide Üretimi, E.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü Ders Notları, Bornova, İzmir.

Duman, İ. Y. Tüzel ve D. J. Appelman, 2020. Türkiye’de Sebze Üretiminde Tür ve Çeşit Tercihleri, Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, Özel Sayı:, 169-178, (2020). DOI: 10.20289/zfdergi.837441, ISSN: 1018-8851.

Yağdı, K., Yılmaz, K., Sezer, N., Aydemir, T. ve Bağcı, S.A., 2010. Türkiye’de Tarla Bitkileri Tohumluk Ziraiye Nizamnamesi, Kutadgubilig, Sayı 8, İstanbul (Ekim) 2005, s: 239-257.