Türkiye, jeolojik geçmişi ve coğrafi çeşitliliği nedeniyle, büyüleyici endemik bitki türleriyle dolu bir ülkedir. Kendine özgü iklimi ve zengin toprakları sayesinde, endemizmin en güzel örneklerini bünyesinde barındırır ve bu bitki türleri, doğal çeşitliliğin korunmasında önemli bir rol oynar.
ENDEMİK NEDİR?
Endemik ne demek diye sorulduğunda aldığımız cevaplar genelde birbiriyle aynı doğrultudadır. “Endemik” belirli bir bölgeye ya da coğrafi alana özgü olan organizma ya da hastalıklar için kullanılan bir terimdir.
Organizma ya da hastalıkların endemik olabilmesi için yalnızca belirli bir bölge ya da coğrafi alanda bulunduğunu ve diğer bölgelerde doğal olarak meydana gelmediğini ifade etmektedir. Yani kısaca endemik ne demek diye sorulduğunda belirli bir bölge ya da coğrafi alana özgü olan organizma ya da hastalık denilebilir.
ENDEMİK BİTKİ NEDİR?
Sadece belirli bir bölgede bulunan bitki türleri endemik bitki nedir sorusunun cevabıdır. Endemik bitkiler bölgenin iklim, bitki örtüsü ya da diğer çevre faktörler tarafından desteklenen benzersiz bir yaşam alanına ve koşullarına uyum sağlamış türlerdir.
Endemik bitki türleri biyolojik çeşitlilik açısından büyük bir öneme sahiptir. Endemik bitkiler nelerdir sorusuna kısaca; belirli bir bölgede doğal olarak bulunan ve o bölgenin ekolojik yapısının önemli bir parçasını oluşturan türlerdir denilebilir.
ENDEMİK BİTKİ NEREDE YETİŞİR?
Endemik bitkiler belirli bir alana ya da coğrafyaya özgü oldukları için sadece burada yetişirler. Endemik bitkilerin yetiştiği bölgeler şunlara bağlı olarak değişebilir:
- Coğrafi Bölge: Ülke, kıta hatta daha dar bir alana özgü olabilirler.
- Ekolojik Koşullar: Özel iklim, toprak özellikleri, rakım ya da diğer çevre faktörleri tarafından desteklenen belirli bir ekosisteme uyum sağlamışlardır.
- Adalar ve İzolasyon: İzole edilmiş adalar endemik bitki türlerinin evrimleşmesi ve gelişmesi için uygun bir ortam sağlar.
Dünyadaki endemik bitkiler; Avustralya’da bulunan Banksia cinsi bitkiler sadece Avustralya’ya özgüdür. Kaliforniya’nın yarı çöl bölgelerinde yetişen Joshua Tree (Yeşu ağacı) endemik bir bitki türüne örnektir.
ENDEMİK BİTKİ ÖRNEKLERİ
Endemik bitki türleri dünya çapında çeşitli bölgelerde bulunmaktadır. Dünyadaki endemik bitki türleri aşağıdaki gibidir;
- Baobab (Adansonia): Madagaskar adasında ve bazı Afrika ülkelerinde yetişen bu ağaçlar genellikle büyük ve karakteristik gövde yapılarıyla tanınmaktadır.
- Silversword (Argyroxiphium): Hawai Adaları’na özgü olan bu bitkiler dağlık bölgelerde, yüksek rakımlarda yetişir ve gümüş renkli yapraklarıyla dikkat çeker.
- Rafflesia: Güneydoğu Asya’ya özgüdür. Dünyanın en büyük çiçekli bitkisidir. İlginç kokusu ve büyük boyutuyla tanınmaktadır.
- Redwood: Kaliforniya, ABD’de yetişen kızıl ağaçlar dünyanın en uzun ve yaşlı ağaçlarıdır. Bu bitkiler nemli ormanlarda büyümektedir.
- Dragon Tree: Kanarya Adaları’na özgü olan bu ağaçlar sıra dışı görünüşüyle dikkat çeker. Gövde üzerinde oluşan çatlaklarda kırmızı reçine sızabilir.
- Victoria Su Lalesi: Güney Amerika’nın Amazon Nehri havzasında yetişir. Büyük yaprakları ve gösterişli çiçekleri ile ünlüdür. Suya batan yaprakları sayesinde yüzeyde kalabilir.
- Canary Island Pine: Kanarya Adaları’na özgü olan bu çam ağaçları volkanik topraklarda yetişmektedir. Oldukça dayanıklı bir ağaçtır.
Yukarıdaki endemik bitki örnekleri sadece birkaç örnek olup dünyanın dört bir yanında birçok endemik bitki türü yer almaktadır. Endemik bitkiler ve yerleri her bölgenin kendine özgü bitki çeşitliliğini barındırmaktadır.
TÜRKİYE ENDEMİK BİTKİ TÜRLERİ LİSTESİ
Ülkemiz zengin bir bitki çeşitliliğine sahiptir. Biyolojik çeşitlilik açısından önemli bir ülkedir. Birçok endemik bitki türüne ev sahipliği yapmaktadır.
Eber Sarısı dahil ülkemizde yaklaşık 3 bin endemik bitki türü bulunmaktadır. Ülkemiz bu özelliği ile tüm Avrupa ülkelerinden daha fazla endemik bitki türüne sahiptir. Bazı bölgelere göre endemik bitkiler;
KASNAK MEŞESİ
Sık görüldüğü bölgeler arasında Konya, Afyon, Isparta ve Kütahya yer almaktadır. Bu ağaç türünün odunları oldukça değerlidir. 15-25 metreye kadar boyu uzamaktadır. Genç sürgünler tüylü ve kahverengidir. Olgunlaşan yapraklar koyu yeşil ve parlaktır. Yaprakların alt yüzeyi tüylüdür. Kireçli ve killi toprakları tercih etmektedir. Mobilya kaplaması ve parke üretiminde kullanılmaktadır. Yerel fauna için önemli bir habitat sağlamaktadır.
SIĞLA AĞACI
Muğla ve Fethiye civarlarında görülmektedir. Çınar ağacına benzerliği dikkat çeker. Boyu 20 metreye kadar uzayabilir. Diğer adı Günlük Ağacıdır. Türkiye dışında sadece Rodos Adası’nda bulunur. Sıcak, nemli ve suyu bol yerlerde yetişmektedir. Endemik çiçek türleri küre şeklindedir.
İSPİR MEŞESİ
Yozgat, Kastamonu ve Doğu Anadolu bölgesinin genelinde görülmektedir. Yaprak sapları çok kısadır. Boyu yaklaşık 6-7 metreye kadar uzayabilmektedir. Yaprakları ters yumurta şeklinde sürgün ucundadır. Bu türün meyvesi yarım küre şeklindedir.
DATÇA HURMASI
Bu tür Teke Yarımadası ve Datça’da yetişmektedir. Boyu 15-20 metreye kadar uzamaktadır. Meyvesi sarı-kahverengi renklidir. Şiddetli rüzgârdan olumsuz etkilenen bu tür genelde derin vadilerde yaşamını sürdürmektedir.
KAZ DAĞI GÖKNARI
Yalnızca Kaz Dağı’na endemik bir türdür. Kaz Dağları endemik bitkileri boyu 30 metreye kadar uzamaktadır. Tomurcukları bol reçinelidir. Kozalakları silindir şeklindedir. Kazık kök yapısına sahiptir. Gölgeye dayanıklı olan kaz dağı endemik bitkileri hızlı büyüme göstermektedir. Yassı bir yaprağa sahiptir. Kaz Dağları endemik bitki türleri rutubetli toprakları çok sever fakat ışık isteği azdır.
ANADOLU GLAYÖLÜ
Akdeniz ve Ege Bölgesinde rastlanmaktadır. Ekin tarlalarında görülmektedir. Ege bölgesi endemik bitki türleri bahar ve yaz aylarında Kızılçam ormanları ve makilerde görülmektedir. Çok narin ve endemik bir bitki türüdür. Hızlı azalma nedeniyle tamamen yok olmak ile karşı karşıya gelmiştir.
TERS LALE
Anadolu da hemen hemen her bölgede rastlanılmaktadır. En çok yetiştiği yer Hakkâri ve Van’dır. Çok soğuk havalarda yaprakları donabilmektedir. Fakat güneş ile direk gelişmeye devam eder. Diğer adı ‘’ağlayan gelin’’ olarak bilinmektedir. Toprağı bol havalanan yerlerde daha sık bulunur. Her dal 6 yapraktan/çiçekten oluşmaktadır. Görüldü rakım 1000-3000 metre arasındadır.
ANTALYA ÇİĞDEMİ
Yalnızca Antalya’ya endemik bir türdür. Ormanlarda dağınık halde bulunmaktadır. Ekim-Aralık ayına kadar çiçek açan bu tür çiçeklerini de korumaktadır. Genelde 1000 metre yükseltide görülür. Aynı kökten seneler boyunca yeni filiz verebilmektedir. Uludağ çiğdemi ile karıştırılmamalıdır. Uludağ çiğdemi, Uludağ endemik bitkileri arasında yer alan bir türdür.
ZAMBAKGİLLER
Ülkemizde 430 farklı türe sahip olan zambakgiller en çok Manisa’da görülmektedir. 500-2000 rakımları arasında görülen endemik bir bitkidir. Mayıs-Haziran aylarında çiçek açmaktadırlar. Yapraklar şeritsi ve yassı yapıdadır.
KRAL EĞRELTİSİ
Ülkemizde öncelikle Karadeniz Bölgesi’nde görülen bu tür nemli toprakları sevmektedir. Karadeniz endemik bitki türleri arasında olan bu tür dere kenarı, çay ve bataklık sık görüldüğü yerlerdir. Temmuz-Ağustos aylarında olgunlaşmaya başlayan bu tür çok yıllık bitkiler grubundadır.
Yukarıda sözü edilen endemik türler Türkiye endemik bitki türleri listesi kapsamında sadece birkaç örnek olup birçok endemik bitki türünü barındırmaktadır. Türkiye’nin çeşitli coğrafi bölgelerinde ve ekosistemlerinde başka endemik bitki türleri de yer almaktadır. Sözü edilen türlerin meyveleri de endemik meyveler arasındadır.
Yazan: Ziraat Mühendisi Buse Girginer