Her ekim senesinde aynı toprağa aynı ürünün ekilmemesi anlamını taşıyan ekim nöbeti, nöbetleşe ekim veya ürün rotasyonu kavramları aslında münavebe ne demek, nöbetleşe ekim nedir ve nöbetleşe tarım nedir sorularına kısaca cevap olabilmektedir.
MÜNAVEBE NE DEMEK?
Münavebe ne demek sorusunda kelime anlamına inecek olursak, sıra-nöbet anlamına gelen Arapça bir kelime olduğunu görmekteyiz. Bir tarım arazisinde yetişme dönemleri farklı olan bitkilerin belirli sıra içerisinde yetiştirilmesi anlamına gelmektedir.
Münavebeli tarım uygulanan bölgede bu sisteme etki edecek belirli faktörler de bulunmaktadır. Arazinin toprak yapısı, yetiştirilebilecek bitki çeşitleri, yabancı ot, depolama ve pazarlama gibi faktörler etki edebilmektedir.
TARIMDA MÜNAVEBE NEDİR?
Tarımda münavebe kavramı, ekim yapılacak olan aynı tarım parseline farklı çeşit bitkilerin belirli bir sıraya göre ekim yapılması işlemine verilen isimdir.
Bu uygulanacak münavebeli tarım yöntemi ortalama yıllık yağışın 450-500 mm’nin altında olan uygun toprak ve iklim koşullarına sahip tarım parsellerinde uygulanabilir.
TOPRAK YORGUNLUĞUNUN NEDENLERİ?
Toprak yorgunluğu, aynı toprakta art arda yetiştirilen bitkilerin gelişimindeki yavaşlama ya da farklı nedenlerle topraktaki verimin azalması olarak açıklanabilmektedir.
Yukarıda da açıkladığımız gibi nöbetleşe ekim nedir, nöbetleşe tarım nedir ve tarımda münavebe ile aynı anlamı taşıyan bu kavramları anlamış olmak, aslında bir bakımdan da toprak yorgunluğunun önlenmesi bakımından önem arz etmektedir.
Toprak yorgunluğunun en çok görülebileceği yerler daha çok uzun seneler aynı toprakta yetiştirilen çok yıllık bitkilerdir. Toprak yorgunluğunun başlıca nedenlerini şu şekilde sıralayabiliriz:
- Besin maddesi, su eksikliği: Tek çeşit bitki yetiştirmeyle hep belli ölçüde besin ve su topraktan alınır. Farklı çeşit bitkilerin topraktan alacağı besin maddeleri ve su ölçüsü farklı orandadır. Yüzlek köklü bitkiler toprağın üst tabakasından daha fazla besin maddesi ve su alır, kökleri derine inen bitkiler ise daha çok derinlerden bu ihtiyacını karşılar. Bu bakımdan ürün rotasyonu yapılması toprak yorgunluğunu azaltabilmektedir.
- Hastalık ve zararlılar: Belli bitkilerde belli hastalık ve zararlıların görülme oranı daha yüksektir. Art arda yetiştirmeyle hastalık yapan patojenler giderek artacağından verimin azalıp, kalitenin düşmesine neden olur. Bazen birçok hastalık bir bitkiyi etkilerken, bir hastalık ise birçok bitkiyi de etkileyebilir.
- Yabancı otlar: Verimi farklı ölçülerde düşürebilen ve tek ürün yetiştiriciliğiyle çoğalan yabancı otlar, yılın her yetiştirme evresinde araziyi kaplar ve bitkilerle rekabete girerek zararlı olurlar.
- Salgılar: Bitkiler kök yerlerinden farklı maddeleri salgılarlar. Bitkilerin zehir etkisi yapabilecek bu maddeleri salgılamasının yanı sıra çürüme ve ayrım sonucunda da oluşan toksitlerin toprakla bütünleşmesi de bitki verimini azaltabilmektedir. (yulaf-scopoletin, mısır-amino asit, keten-linoin, elma-kuversetin)
- Mikroorganizmalar: Bitkilerin kök salgılarıyla mikroorganizma yaşamlarını hızlandırıcı ya da yavaşlatıcı etkisi bulunmaktadır. Bitkinin büyümesine ve toprağın yapısına toprak mikroorganizmaları etkilidir. Mikroorganizmalar monokültür tarımda belirli miktarda zararlı olmamasına rağmen, çoğaldığı taktirde biyolojik denge bozulabilmektedir. Ekim nöbeti uygulandığı taktirde, aynı toprakta farklı bitki çeşitleri yetiştirileceği için, her seferinde türeyecek mikroorganizmalar, kendinden öncekilerin yerine geçerek belirli grupların azalması ya da artması görülmeyeceğinden toprak yorgunluğunun da ortaya çıkması engellenmiş olacaktır.
EKİM NÖBETİ YAPAN BİTKİLER NELERDİR?
İlk akıllara gelen ekim nöbeti nedir, sorusunu örnekli bir şekilde açıklayalım: Ekim nöbeti yapan bazı bitkiler uzun seneler art arda aynı toprağa ekildikleri zaman verim miktarlarında büyük bir düşüş yaşanmaktadır. Bu bitkiler kendine katlanamaz bitkiler olarak adlandırılmaktadır.
Bunlar: keten, pancar, yulaf, bezelye, kolza, ayçiçeği ve haşhaştır. Bazı bitki türleri ise art arda aynı toprağa ekildiklerinde verim azalması daha düşük miktarlarda olmaktadır. Bu bitkilere kendine katlanır bitkiler denilmektedir. Bunlar: mısır, bakla, soya fasulyesi, tütün ve çeltiktir.
EKİM NÖBETİ ÖRNEKLERİ
Nöbetleşe tarım nedir sorusunu bir de örnekli bir şekilde inceleyelim.
Doğal yağış miktarlarının daha az olduğu (yarı kurak-kurak) bölgelerde “bir sene ekim bir sene nadas” işlemiyle nadasın azaltılması hedeflenmektedir. Buğday-Nadas-Mercimek, Korunga-Nadas-Buğday, Arpa-Baklagil, Buğday-Baklagil gibi ekim nöbetleri uygulanabilmektedir.
Sulama imkanının olmadığı yani doğal yağış miktarlarının yeterli olup nadas uygulanmayan bölgelerde arpa ve buğdayla birlikte kolza, haşhaş, karpuz, kavun ve tütünle ikili ekim nöbeti dediğimiz uygulama yapılabilir.
Sulama imkanının bulunduğu ve sıcaklık toplamlarının bir senede iki ürün almak için yeterli olduğu bölgelerde yoğun tarım işlemi uygulanmaktadır. Patates ve buğdayla beraber çeltik, yerfıstığı, soya, mısır ve susam gibi ikili ekim nöbetleri gerçekleştirilebilir.
TÜRKİYE’DE MÜNAVEBELİ TARIM NEREDE YAPILIYOR?
Türkiye’de münavebeli tarım için en uygun bitkilerin buğday ve mercimek ekimi olduğu görülmüştür.
Bu münavebe işleyişinde, nadas-buğday sisteminde İç Anadolu Bölgesi’nde iki kat, geçit gölgelerindeyse 5-10 kat arasında daha fazla gelir alındığı gözlenmiştir. Muş Ovası içinse en uygun münavebe ekiminin fiğ-buğday ile nohut-buğday ekimi olduğu belirtilmiştir.
NÖBETLEŞE TARIMIN FAYDALARI
İyi seçilen bir ekim nöbeti hastalık, zararlı ve yabancı ot miktarlarını azaltır ve aynı zamanda toprak verimi ve kalitesini arttırmak, erozyonu önlemek gibi birçok fayda sağlayarak toprağın kimyasal ve fiziksel yapısını iyileştirerek üretkenliğini de arttırmış olur. Dolayısıyla da ürün verimli ve kaliteli olarak yetişir.
- Toprak verimliliğinin korunması ve arttırılması: Ekim nöbetinin planlanmasıyla beraber bitkilerin toprakla ve kendi içlerindeki etkileri, toprak verimliliğinin artmasına büyük ölçüde katkı sağlar.
- Hastalık ve zararlılarla mücadele: Toprakta yaşayan veya geçen bazı hastalık ve zararlılar sürekli aynı bitkinin yetiştirildiği bölgelerde giderek artar ve mücadeleyi de büyük ölçüde zorlaştırır. Halbuki farklı bitkilerin ekim nöbeti planıyla bu toprakta yetiştirilmesi zararlıların önüne geçilmede fayda sağlamış olur.
- Erozyonun azaltılması: Erozyona uğrayan topraklar bitkiler için verimsizdir. Çünkü bu doğal afetten kaynaklı toprakta bitkiler için önemli olan besin maddeleri az miktarda bulunur. Bitki yetişmediği için de verimlilik düşerek arazi çoraklaşır. Ekim nöbeti uygulamasıyla toprağın su geçirgenliği arttırılarak, suyun toprakta depo edilmesine yardımcı olunur.
Monokültür tarım türünün olumsuz etkilerini azaltmak amacıyla tarım arazilerine uygun münavebe uygulamaları planlanmalıdır.
Bölgelere uygun olacak biçimde iklim yapısı, yabancı ot, hastalık ve zararlıların çoğalma durumu, toprak yapısı, ulaşım ve pazarlama gibi etkenleri de göz önüne alınmalıdır.
Ayrıca toprak yorgunluğunun önüne geçilmesi, nöbetleşe ekimin faydalarının farkında olunması birçok açıdan yarar sağlayacaktır.
Sonuç olarak münavebe ne demek, nöbetleşe ekim nedir, nöbetleşe tarım nedir ve ürün rotasyonu kavramlarının aslında birbirinden farklı olmadığını ve bu kavramlar hakkında bilgi sahibi olmanın ürün yetiştiriciliği açısından birçok fayda sağlayacağını bu yazımızda açıklamış olduk.
Nöbetleşe tarım konusuyla ilgileniyorsanız sitemizde yer alan “Nadas Nedir? Tarlayı Nadasa Bırakmak Ne Demek?” adlı içeriğimize de göz atabilirsiniz.
Yazar: Şehir Plancısı Elif İrem Demirbaş
