Koyunlar dünyada ve ülkemizde hayvancılıkla uğraşan insanların gelir kapısı olmuştur. Ülkemizin Doğu ve Güney Doğu Anadolu bölgelerinde küçük aile işletmelerin tek geliri ve yaşamaları koyun hayvancılığına bağlı olduğunu görmekteyiz.
Çoğu çiftçi koyunları kurbanlık veya et için yetiştirmektedir. Bazı koyun ırkları kombine yönlüde üretimi mevcuttur yani hem eti hem sütü hem de yapağısı için üretilen koyun türleri ülkemizde yetiştirilmektedir.
TÜİK verilerine göre ülkemizde 2021 yılı itibari ile 42 milyon 713 bin baş koyun yetiştiriciliği yapılmaktadır. Bunlar içinde yem yerli hem de yabancı koyun çeşitleri bulunmaktadır.
ETÇİ KOYUN YETİŞTİRİCİLİĞİ NEDİR?
Uzun yıllardır dünyada ve ülkemizde yetiştiriciliği yapılan koyunlar birçok yönlü kullanıma sahip olan koyunlar et, süt ve yapağısı için yetiştiriciliği yapılmaktadır. İnsanların temel ihtiyaçlarını karşılayabilmek için ülkemizin dört bir yanında yetiştiriciliği yapılmaktadır.
Etçi koyun ırkları ülkemizde yetiştiriciliği yaygındır. Koyunların beslenmesinde meralar çok önemlidir aksi halde koyunları beslemek maliyetli olurdu. Meralarda beslenen et verimi yüksek koyun ırkları et kalitesi de yüksek olmaktadır.
YERLİ ET VERİMİ YÜKSEK KOYUN IRKLARI NELERDİR?
Ülkemizde yaygın olarak yetiştirilen etçi koyun ırkları şunlardır;
MERİNOS KOYUNU
Merinos koyunu çok eski dönemlerden beri yetiştiriciliği yapılan Asıl anavatanı Anadolu olan daha sonradan İspanya’ya götürülen ve yetiştiriciliğinin büyük kısmını orada yapılan bir koyun ırkıdır.
Türkiye’ de merinos koyunlarının farklı varyeteleri bulunmakla beraber koyun varlığının % 80 ini Anadolu merinosu ırkı koyunlar oluşturmaktadır. Döl verimi yüksek ve ikizlik oranı %40-60 arasında, yün kalitesi çok iyi olan ve orta cüsseli kombine ırktır.
Ülkemizde hemen her iklime uyum sağlayabilen dayanıklı kolay doğum yapabilen koyun ırkıdır. Beyaz renkli, yatay kulaklı, kısa ve kalın boyunlu, kuvvetli bacaklara sahip, boynuzsuz ve ince, kısa, yağsız kuyrukları bulunmaktadır.
Merinos yününün lif inceliği 5 gruptur. Bunlar Kaba yün, Orta yün, İnce yün, Süper ince yün ve Ultra ince olmak üzere 5 ayrı çeşit yün vardır.
- Cidago: Koçlarda 75cm olup koyunlarda 66 cm’dir.
- Günlük canlı ağırlık artışı :240 gr/gün
- Laktasyon süresi: 120 gün
- Süt verimi: 70-80 kg/laktasyon
- Canlı ağırlık: Erkeklerde 80-90kg, dişilerde 55-60 kg’dir.
- İkizlik oranı: %40-60
KIVIRCIK KOYUNU
Ülkemizde Trakya ve Kuzey Ege bölgesinde yayılış gösteren bir koyun ırkıdır. Kombine verimli olan kıvırcık koyun özellikleri etçi koyun tiplerinde geniş göğüslü, yuvarlak kaslı ve kısa bacaklı bir vücuda sahiptir.
Sütçü tiplerinde ise dar göğüslü uzun bacaklı bir vücuda sahiptirler. Vücutları genellikle beyaz renklidir fakat siyah alacalık da görülmektedir. Uzun ince ve yağsız kuyruğa sahip olan koyun ırkıdır. Kıvırcık ırkı Tahirova ve Türkgeldi’nin elde edilme çalışmalarında kullanılmıştır.
- Cidago: Erkeklerde 66 cm, dişilerde 64cm’dir.
- Laktasyon süresi: 150-160 gün
- Süt verimi: 60-90 kg/laktasyon
- Canlı ağırlık: Erkeklerde 45-50 kg, dişilerde 30-40 kg’dir.
- İkizlik oranı: %10-20
AKKARAMAN KOYUNU
Yerli koyun ırklarından biri olan akkaraman koyunu İç Anadolu’nun en büyük koyun ırkı ayrıca çok yaygın bir yayılım göstermesiyle beraber Doğu ve Güneydoğu Anadolu bir kısmı da yaygınlık göstermektedir.
Akkaraman koyun ırkının farklı bölgelere göre farklı varyeteleri oluşmuştur ülkemizin en büyük popülasyona sahip koyun ırkı olan Akkaraman ırkı Kangal, Karakaş ve Güney Akkaraman olmak üzere 3 tane türü bulunmaktadır.
Yetersiz beslenme ve aşırı iklim koşullarına karşı çok dayanıklı olup zorlu şartlarda verim verebilmektedir Tamamen kalitesiz meralarda ve anızlarda otlatılarak yaşam sürdürmesini ve verim vermesini için bu şekilde beslenir. Yerli koyun ırkları arasında yağlı kuyruklu olanlar arasında yer alır.
Akkaraman koyununun özelliklerini diğer koyunlara aktarabilmek için karayaka ve dağlıç ırkları ile melezlenerek yeni ırklar ortaya çıkarmışlardır. Bu melez ırklardan biri Çandır diğeri ise Amasya hereğidir.
Akkaraman koyunu beyaz renkli fakat burun çevresi göz çevresi ve bacaklarda siyah renkli alacalı görülmektedir. Yerli ırklar arasında cüssesi en iri olan bu ırkın vücudu ile başı dar ve uzundur kulakları ise salkık ve uzundur.
- Cidago: Erkeklerde 60-70 cm, dişilerde 60- 66 cm’dir.
- Laktasyon süresi: 150 gün
- Süt verimi: 40-60 kg/laktasyon
- Canlı ağırlık: Erkeklerde 50 kg, dişilerde 30-35 kg’dir.
- İkizlik oranı: %4 –5
- Kuyruk ağırlığı: 4-6 kg
MALYA KOYUNU
Ülkemizde Kırşehir ve çevresi olmak üzere Orta Anadolu’ya uyum sağlamış olağan bu ırk Alman et merinosları ile Akkaraman koyunu melezlenmesi sonucu ortaya çıkan hem et hem süt yönlü kombine verimli bir ırktır.
Bu koyun ırkı süt verimi yüksek her türlü çevresel faktörlere ve yetersiz yemelere karşı dayanıklı olup çevreye karşı adapte yeteneği yüksektir. Sütü inek sütüne benzer ve böylelikle kolayca pastörize edilebilir süt ve süt ürünleri sanayisinde iyi bir ham madde olarak kullanılmaktadır.
Yarım yağlı kuyruklu olup yapağı beyaz renklidir. Baş ve bacaklarında siyah lekeler bulunmaktadır.
- Cidago: Erkeklerde70 cm, dişilerde 60-70 cm’dir.
- Laktasyon süresi: 120 gün
- Süt verimi: 30-35 kg/laktasyon
- Canlı ağırlık: Erkeklerde 70-90 kg, dişilerde 45-50 kg’dir.
DAĞLIÇ KOYUNU
Türklerin Anadolu’ya gelirken yanlarında getirdikleri kombine koyun ırkı olarak bilinen bu ırk Ege ve İç Anadolu bölgemizde yayılış göstermiştir. Ülkemizin üçüncü büyük koyun ırkı olup Sıcak ve yüksek rakımlı alanlarda yetiştirilebilmektedir.
Bu ırka sahip koyunlar küçük yapılı vücutları olup beyaz renkli yapağıları olup göz, burun ve bacak kısımlarında siyah renkli alacalık vardır. Erkekler boynuzlu dişiler ise boynuzsuzdur. Boynuzlar yana doğru büyük kalın kıvrımlı ve siyah renklidir.
- Cidago: Erkeklerde 58-75 cm, dişilerde 55-75 cm’dir.
- Laktasyon süresi: 140-180 gün
- Süt verimi: 57 kg/laktasyon
- Canlı ağırlık: Erkeklerde 35-65 kg, dişilerde 25-50 kg’dir.
KARACABEY MERİNOSU KOYUNU
Etçi koyun ırkları arasında olan Alman et merinosu ile Kıvırcık koyunun melezi olan Karacabey Merinosu Bursa ve çevresinde yayılım göstermektedir. Yapağı ırklar grubunun en önemli ırkıdır öyle ki yapağısı altın olarak adlandırılmaktadır.
Kumaş yapımına çok uygun olan parlak ve yumuşak kıllardan oluşan bir yapağısı vardır. Kombine yönlü bir ırk olan bu koyun ırkı beyaz renkli uzun ince ve yağsız kuyruğu vardır. Koçların çok az bir kısmı boynuzlu olup koyunlar ise boynuzsuz durdur.
- Cidago: Erkeklerde77 cm, dişilerde 73 cm’dir.
- Laktasyon süresi: 140 gün
- Süt verimi: 78 kg/laktasyon
- Canlı ağırlık: Erkeklerde 70-90 kg, dişilerde 60-65 kg’dir.
- İkiz oranı: %10-25
ASAF KOYUNU
İvesi ve Doğu Friz’in melezlenmesiyle ortaya çıkan bu koyun ırkı ülkemizde Ege ve İç Anadolu’da yaygınlaşan Türkiye de en verimli koyun ırkı arasındadır ayrıca süt ve et amaçlı yetiştirilen kombine verimli bir koyun ırkıdır.
Çok dayanıklı ve güçlü hayvanlar olup yerel iklimlere adapte olmayı başarmışlardır. Hem koyunlar hem de koçlar boynuzsuzdur. Koyunlar beyaz renkli yüzü ise tamamen bembeyaz renklidir. Bu hayvanlar uysal olup kolay idare edilebilirler.
- Laktasyon süresi: 180-200 gün
- Süt verimi: 200-250 kg/laktasyon
- Canlı ağırlık: Erkeklerde 80-100 kg, dişilerde 60-70 kg’dir.
- İkiz oranı :%25
BAFRA KOYUNU
Türkiye’nin yerel koyun ırkı olarak tescil edilmiş yüksek süt ve döl verimine sahip aynı zamanda yüksek kaliteli et ırkıdır. Sakız ve Karakaya’nın melezlenmesi sonucu ortaya çıkan ülkemizin her yerinde yetişme imkânı olan ve çevresel şartlara iyi adapte olmuştur.
Ağız, göz, kulak çevresi siyah renkli olup kuyruğu az yağlı ince ve uzun şekildedir. Dişileri boynuzsuz erkeklerinde ise kuvvetli boynuzlarla sahiptir.
- Cidago: erkeklerde 73 cm ,dişilerde ise 68cm’dir.
- Süt verimi: 120-130 kg/laktasyon
- Canlı ağırlık: Erkeklerde 70 kg, dişilerde 60 kg’dir.
- İkiz oranı :%56
MENEMEN KOYUNU
Menemen koyunu Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi tarafından geliştirilen France ve Tahirova koyunlarının melezi olup Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Menemen Araştırma ve Uygulama merkezinde koyunlar yetiştirilmektedir.
Ülkemizde Ege ve Trakya bölgesinde yayılım göstermektedir. İnce kuyruklu, beyaz renkli ve boyunları kalın ve kısadır. Hem damızlık hem de sürü koyunculuğu için uygundur. Koyunlar ve koçlar boynuzsuzudur.
- Cidago: Erkeklerde 70 cm, dişilerde ise 70 cm’dir.
- Laktasyon süresi: 120 gün
- Süt verimi: 80-100 kg/laktasyon
- Canlı ağırlık: Erkeklerde 90-100 kg, dişilerde 60-70 kg’dir.
- İkiz oranı: %23
İVESİ KOYUNU
Ülkemizin Güneydoğu Anadolu bölgesi, Irak, Suriye, Lübnan gibi güney ülkelerin çöllerinde yaşama koşullarına uygun yetiştirilen bir koyun ırkıdır. Sıcak ve kurak iklimlere adaptasyon yeteneği yüksek olmakla beraber nemli bölgelerde adapte olma yeteneği zayıftır ayrıca kötü bakım koşullarında bile verimi yüksektir.
İvesi koyunu özellikleri en önemlisi diğer süt ırkı koyunlardan daha üstün yeteneğe sahip olmasıdır. Yağlı kuyruklu olup kuyruğu geniş ve kuyruğunun alt kısmı kalp şeklindedir. Beyaz ve krem renkli yapağısı olup baş boyun ve ayaklarda ise kahverengi lekeler bulunmaktadır. İvesi koyunlarının da boynuz gözlenmektedir fakat koçlarının da krem renkli güçlü ve yana doğru kıvrımlı boynuzları vardır.
- Cidago: Erkeklerde 70-80 cm, dişilerde ise 60-70 cm’dir.
- Laktasyon Süresi: 200 gün
- Süt verimi: 100-300 kg/laktasyon
- Canlı ağırlık: Erkeklerde 60-90 kg, dişilerde 30-50 kg’dir.
- İkiz oranı :%6-10
YABANCI ETÇİ KOYUN IRKLARI NELERDİR?
Dünyada yaygın olarak yetiştirilen etçi koyun ırkları şunlardır;
SUFFOLK KOYUNU
Anavatanı İngiltere olan iri yapılı boynuzsuz sağlam kemikleriyle ön plana çıkan ve ince bir boyna sahip olan bu ırk koyuna kara yüzlü koyun da denmektedir.
Suffolk koyun özellikleri zorlu arazi şartlarına ve iklimlere karşı gösterdiği yüksek performans ile yetersiz beslenmeler sonucu verim verebilmesi ayrıca yediği yemi çok hızlı bir şekilde değerlendiren ve çabuk kilo alan bu ırkın koçları et üretimi için çok fazla talep görmektedir bu da bu ırkın en önemli özelliğidir.
1800 yılların başından deri bu ırkın soyunu korumak için ve ırkı iyileştirmek için 1886 yılında İngiltere’de ırkın adına dair bir dernek kurulmuştur. Tamamen siyah yüzlü olması kulakların aşağı doğru olması ve boynuzsuz ırklar arasında olağan bu özerk bacakları iri ve siyah renklidir ayrıca vücudu beyaz yapağılara sahiptir.
- Canlı ağırlık: Koçlarda 115-155kg olup koyunlarda 90-110 kg’dır.
- Cidago: Koçlarda 80 cm olup koyunlarda 75 cm’dir.
TEXEL KOYUNU
Anavatanı Hollanda olan Lincoln ve Leicester melezi olan bu ırk diğer ırklara göre %15 daha az yem yiyen ekonomik yönlü Hollanda’nın büyük bir kısmını da yetiştiriciliği yapılan bir koyun ırkıdır.
Vücutları beyaz Yapağılı olup yüz ve bacakları yapağızdır. Siyah burunu olan ve kuvvetli kas yapısına sahip yağsız ve kaliteli etleri olan bu koyun ırkı zorlu arazi ve iklim şartlarına karşı dayanıklıdırlar. Hızlı kilo alırlar bu yüzden diğer koyunlara göre daha çok tercih edilirler
- Canlı ağırlık: Koçlarda 110-130kg olup koyunlarda 65-90 kg’dır.
- Cidago: Koçlarda 75 cm olup koyunlarda 65 cm’dir.
HAMPSHİRE KOYUNU
Wiltshire ve Berkshire melezi olan bu ırkın ana vatanı İngiltere’dir. Doğu bölgelerinde yetişen ırklar ince ünlü, Batı bölgelerinde yetişen Irklar daha yapılı yapağılara sahiptirler. Bu ırkı geliştirmek ve korumak için 1889 yılında ABD ve İngiltere’de iki ayrı Dernek kurulmuş ve halen faaliyet göstermektedir.
İri ve kısa boylu olan, erken olgunlaşan özellikleri ön plandadır. Sürü tamamen boynuzsuz olup yüz ve bacakları koyu renktedir fakat vücudundaki yapağılar ise beyaz renklidir. Eti veya yapağısı yüksek kalitededir. Çevresel faktörlere karşı çok dayanıklı bir koyun ırkıdır. Üretken ve Uysal hayvanlar oldukları için bakımları kolaydır.
- Canlı ağırlık: Koçlarda 130-135 kg olup koyunlarda 80-90 kg’dır.
DORSET KOYUNU
Anavatanı İngiltere olan bu koyun ırkı nesli tükenmek üzeredir İngiliz koyunları arasında kış aylarında üreyebilen tek koyun ırkıdır. 1891 yılında bu ırkı korumak üzere İngiltere’de bir dernek kurulmuştur. Bu ırka sahip koyunlar büyük yapılı ve zorlu şartlara karşı dayanıklıdırlar. Çok sessiz ve sakin ulusal yapıda oldukları için kolay idare edilebilirler.
Birinci kalite eti ve yapağısı bulunan bu ırk çiftçiler tarafından çok fazla vardır. Hem boynuzlu hem boynuzsuz variyeteler olan bu koyunların yüzleri ve yapağıları beyaz renklidir ayrıca pembe renkli burunları ile de ilgi çekmektedirler.
Bu ırkın koyunlarının sütleri süt ürünleri yapımında fazlasıyla yararlanılmaktadır mevsimlik ya da mevsim dışı üreme özelliği olan bu koyunlar çoklu doğumlarıyla yaygınlaşmaktadırlar.
- Canlı ağırlık: Koçlarda 100-125 kg olup koyunlarda 70-90 kg’dır.
ZWARTBLES KOYUNU
Texel ve Doğu Friz’in melezi olan bu koyun ırkı ana vatanı Hollanda’dır. 19 yüzyıldan beri üretimi yapılan bu koyun ırkı gübresini toprağı iyileştirmekte ve güçlendirmektedir bu yüzden organik tarımda ve normal kültürel tarımlarda fazlasıyla tercih edilmektedir.
1991 yılında bu koyun ırkını korumak üzere bir dernek kurulmuştur. Boynuzsuz uzun boylu yapısıyla vücudu yerden yüksek olan bu koyun ırkı yüzü siyah renkli fakat başında burna kadar beyaz şerit halinde bir hat vardır.
Ayrıca yapağıları siyah renkli olup sık bir yapıdadır. Sütleri fazla olup kolay doğum yapmaya yatkın vücut yapıları vardır ve uysal oldukları için kolay bakılabilir.
- Canlı ağırlık: Koçlarda 100kg olup koyunlarda85 kg’dır.
- Cidago: Koçlarda 85 cm olup koyunlarda 75 cm’dir.
DORPER KOYUNU
Dorsethan ve Perissa’nın melezi olan bu koyun ırkı çok yaygın değildir. Baş ve boyun kısmı simsiyah olan vücutları beyaz renkli yapağısı olan iri vücutlu etçi bir ırktır.
Her türlü meralardan yararlanılabilir yem seçmeden kolaylıkla otlatılabilir çok sıcak ve soğuk iklimlere karşı dayanıklı olup dersi en kaliteli derilerden sayılmaktadır.
- Canlı ağırlık: Koçlarda 110-120 kg olup koyunlarda 80 kg’dır.
MONTADALE KOYUNU
Dokuz yıllık seçici bir üretim sonunda istenen bu koyun ırkı melezi Ortalama bir irilikte olan hem eti ve hem yapağısı için üretimi yapılan kombine verimli bir koyun ırkıdır.
Koyunlar beyaz renkli yapağa sahip olup siyah renkli toynakları ve burna sahiptirler. Baş ve bacaklarında yapağı bulunmaz. Küçük bir kafa yapısına sahip oldukları için doğum sorunsuz geçmektedir ayrıca sağlıklı ve kuvvetli yapılarından dolayı her türlü zorluklara karşı dayanıklıdırlar.
- Canlı ağırlık: Koçlarda 100-125 kg olup koyunlarda 65-80 kg’dır.
SHROPSHİRE KOYUNU
Anavatanı İngiltere olan bu koyun ırkı uzun süren bir seleksiyon sonucu elde edilmiştir öyle ki 20. yüzyılda ABD ve Kanada’da en gözde koyunu olarak üretimi yapılmıştır. Orta büyüklükte bir yapısı olup yapağı ve eti için yetiştirilen kombine verimli bir ırktır.
Uysal ve sessiz oldukları için kolay idare edilebilir ve bakımları yapılırken zorlanılmaz. Yüzleri, kulakları, bacakları siyah renkli vücutları ise beyaz Yapağılıdır.
- Canlı ağırlık: Koçlarda 90-140kg olup koyunlarda 65-90 kg’dır.
ALMAN KARABAŞ KOYUN
Schwarzkopf koyunu olarak da bilinen Alman Karabaş koyunu; Başı, kulakları, bacakları siyah renkli fakat vücudu beyaz renkli yapağına sahip olan bir koyun ırkıdır. Almanlar tarafından et ve yapağı üretimi için geliştirilen kombine bir koyun ırkıdır. Orta yapılı geniş ve uzun bir vücuda sahiptirler.
Alman karabaş koyunu Leicester southdown ve Hampshire gibi karabaşlı bir koyundur. Nemli ve yağışlı bölgelerde verimi yüksek olup sıcak ve kurak bölgelerde verimi düşüşünü gözlenmektedir fakat uysal bir hayvan olduğu için idare edilmesi kolaydır.
- Canlı ağırlık: Koçlarda 90-140kg olup koyunlarda 65-80kg’dır.
DOĞU FRİZ KOYUNU
Dünyanın en iyi koyun ırkı ve Anavatanı Almanya olan bu koyun ırkın 1900’lerin başlarından beri yayılım göstermekte olup 1912 yılında ise bu ırk için resmi bir birlik kurulmuştur. Friz nedir? Friz Almanya da belli bir bölgede yaşayan halktır bu koyun ırkı da o bölgeden yayıldığı için bu ismi almıştır.
Beyaz ve siyah Yapağılıdırlar. İri yapılı güçlü duruşlu olan bu ırkın koç ve koyunları boynuzsuz olup baş ve bacaklarında yapağı yoktur. Kulakları büyük ve öne doğrudur uzun ve tüysüz kuyruğa sahiptirler. İri memeli yapıları olduğu için süt verimi de yüksektir ayrıca hem et için hem yapağısı için üretilen kombine verimli bir ırktır.
- Canlı ağırlık: Koçlarda 90-130kg olup koyunlarda 70-100 kg’dır.
- Cidago: Koçlarda 85-90 cm olup koyunlarda 70-80 cm’dir.
- Laktasyon: 220 gün
- Süt verimi: 400-600kg
- Yağ oranı: %5-6
RAMBOUİLLET KOYUNU
Ramlıç koyunu olarak bilinen ırk, İspanya’nın merinoslarından kökeni aldığı bilinmekte, 1800’lü yılların başından beri yetiştiriciliği yapılan bir koyun ırkıdır. Bu koyun ırkı 1889 yılında İngiltere de bir dernek kurulmuştur.
Bu koyun ırkı koyunları boynuzsuzdur fakat koçların boynuzları bulunmaktadır ve kıvrımlıdır. Hem et hem yapağısı için yetiştirilen kombine verimli bir ırktır güçlü ve dayanıklı vücutları olan bu koyunlar her türlü iklime ve araziye karşı uyum sağlarlar.
- Canlı ağırlık: Koçlarda 115-130kg olup koyunlarda 90-120 kg’dır.
Sonuç olarak koyun ırkları ve özellikleri yetiştiriciliği için önemlidir. Hem yerli hem de yabancı etçi koyun ırkları mevcuttur ve buna göre yetiştirmek istediğiniz et verimi yüksek koyun ırkları arasından hangisini yetiştirmek isterseniz onu seçerek daha verimli ve ekonomik bir yetiştiricilik yapmış olursunuz.
Etçi koyun ırkları ülkemizde önemli bir şekilde rağbet görmektedir. Dünyanın en büyük koyun ırkı olsa da yeterli beslenmediği halde ekonomik bir getiri elde edemezsiniz.
Ayrıca bu tarz hayvancılık konuları ilginizi çekiyorsa, sitemizde bulunan “Besi ve Süt Verimi Yüksek Sığır Irkları” başlıklı makalemize de mutlaka göz atmanızı öneririz.
Yazan: Ziraat Mühendisi Cafer Aşar
