Heyelan ya da toprak kayması nedir? Kısaca toprak kütlelerinin fark edilebilir derece aşağı doğru kayması diyebiliriz.
Heyelan nedir sorusuna daha ayrıntılı bir cevap verecek olursak yamaçlara etki eden kuvvetler sonucu yamaçlardan kopan toprak veya kaya parçalarının oluşturduğu kütlelerin yer değiştirmesidir.
Eğim, toprak kaymalarını etkileyen önemli faktörlerden biridir. Yamaçta eğim arttıkça yer çekimiyle birlikte toprak ve kaya kütleleri daha kolay yer değiştirir. Heyelan en çok hangi bölgelerde görülür, eğimin ve yıllık yağış miktarının fazla olduğu yerlerde daha fazla görülür.
Türkiye’ de Doğu Anadolu, Karadeniz ve Akdeniz bölgelerinde yükselti ve eğim fazla olduğu için bu bölgelerde toprak kayması daha fazla görülür. Dünya’ da yaşanan en büyük heyelanlar nelerdir diye bakacak olursak tarihin en büyüklerinden olan heyelan İsviçre’ de 10000 yıl önce olmuş ve 12 km³’lük kayayı hareket ettirmiştir.
Eğimin ve yağışın fazla olduğu yerlerde heyelanın bir doğal afete dönüşmemesi için alınabilecek önlemler vardır. Peki heyelan nasıl önlenir? Heyelan öncesinde risk azaltmak için arazi çalışmaları yapılmalıdır. Bitki ve toprak örtüsü korunmalıdır.
Sıkça sorulan sorulardan bir tanesi de erozyon ve heyelan aynı şey mi? Toprak tabaka halinde bir yerden bir yere taşınıyorsa heyelan, toprak aşınarak taşınıyorsa buna erozyon denilmektedir. Erozyon ve heyelanın ortak özellikleri ikisinin de taşınıyor olmasıdır. Erozyon heyelan farkı taşınımda oluşan farklılıklarından meydana gelmektedir.
HEYELAN NEDİR?
Toprak kayması diğer adı heyelandır. Heyelan nedir diye açıklayacak olursak toprakların yer çekimi ve su gibi kuvvetler etkisiyle eğim boyunca taşınmasıdır.
Heyelan ve toprak kayması farkı yoktur ikisi de aynı şeydir. Toprak kayması genel olarak üç şekilde sınıflandırılır: kayma heyelanları, akma heyelanları ve düşme heyelanları. Kayma heyelanları, yatay hareket şeklinde gerçekleşir. Akma heyelanları, toprağın eriyerek sıvı hale gelmesi sonucu oluşur. Düşme heyelanları da malzemenin dikey hareketleri sonucu oluşur.
HEYELAN NEDEN OLUR?
Toprak kayması çok sık görülen bir kütle hareketidir. Heyelan neden olur diye sorarsak buna pek çok cevap verebiliriz ancak temelde iki nedeni vardır. Bunlar doğal etmenler ve beşerî etmenler.
Toprak kayması nedir, doğal etmenleri nelerdir bunlara bir göz atalım. Toprak kayması eğimli arazilerde toprağın taşınmasıdır. Toprak kaymasına neden olan etmenlerden başlıcaları su, bitki örtüsü ve depremlerdir. Beşerî etmenlerden en önemlileri ormansızlaşma, arazi kullanımındaki bilinçsizlik örnek verilebilir.
TOPRAK KAYMASI NASIL OLUŞUR?
Toprak kayması nedir sorusunu toprağın bir yerden bir yere taşınması diye kısaca anlatmıştık. Toprak kaymasına ne denir sorusuna cevap olarak diğer bir adının heyelan olduğundan bahsetmiştik.
Peki heyelan nasıl oluşur biraz da bunun üzerine konuşalım. Toprak kayması daha önce de bahsettiğimiz iki etmen sonucu oluşur. Bunlara doğal ve beşerî etmenler demiştik. Yağışların sonucunda yağmur sularının sızarak toprağı doygun hale getirmesi, hidrostatik basıncın artması, toprağın yapısı, deprem esnasında oluşan zemin sarsıntısı, fiziksel kimyasal ayrışma toprak kayması neden olur sorusuna cevap olan doğal etmenlerdir. Toprak işleme ve diğer tarım faaliyetleri, kentleşme, madencilik beşerî etmenlere örnek verilebilir.
TÜRKİYE’DE HEYELAN EN ÇOK HANGİ BÖLGEDE GÖRÜLÜR?
Yağışların toprağı doygun hale getirmesi sonucunda heyelan oluştuğundan bahsetmiştik. Buna bağlı olarak ülkemiz de yıllık yağış miktarlarının fazla olduğu yerlerde toprak kayması daha fazla meydana gelir.
AFAD heyelan verilerine bakarak Türkiye’de heyelan haritası oluşturacak olursak heyelan nerede olur, nerelerde olmaz görmüş oluruz. Trabzon en riskli ilimiz olmak üzere Kastamonu, Erzurum, Artvin, Rize başlıca heyelan görülen illerimizdir.
Doğu Karadeniz, Türkiye’de heyelan en çok hangi bölgede görülür başlığına en doğru cevap olacaktır. Kırklareli, Mardin ve Şanlıurfa heyelanın en az görüldüğü iller arasında yer alır.
TOPRAK KAYMASI NASIL ÖNLENİR?
Toprak kayması nedir, nerelerde görülür anladığımıza göre alabileceğimiz önlemlere de göz atmakta fayda var. Örneğin ağaçlandırma heyelanı önler mi, elbette büyük oranda önler.
Ağaçlandırma yapmak, arazideki bitki örtüsünü artırarak toprağı tutan kök sayısını çoğaltmak, oluşacak toprak kaybının büyük oranda azalmasını sağlayacaktır.
Toprak kaybının önlenmesi için ağaçlandırma çalışmaları yapmak başlıca önlemlerden biridir. Eğimli ve dik arazilerde yapılacak olan istinat duvarı da yine toprak kayması nasıl önlenir sorusuna verilebilecek yanıtlardan biridir.
HEYELANIN TARIM ÜZERİNDEKİ ETKİSİ NEDİR?
Heyelan ortaya çıkardığı hasarlar sonucu ekonomik zararlar doğurur. Heyelan, heyelana uğrayan yerdeki toprağın verimsizleşmesine sebep olurken heyelan sonucu verimli toprakların verimsiz materyalle örtülmesine neden olur.
Toprak verimliliğini etkilemesi yönünden erozyonun tarımsal üretime etkileri ile benzerdirler. Erozyon ve heyelan farkı çok küçük noktalarda birbirinden ayrılır.
HEYELANDAN KORUNMA YOLLARI NELERDİR?
Heyelan nedir, heyelan nasıl önlenir gibi konulardan bahsettik. Peki heyelandan korunma yolları nelerdir:
- İstinat duvarı yapılması
- Yamaçların korunması; yamaçlara kökü derinlere kadar inebilen bitkilerin dikilmesi yamaçların aşınmasını engelleyecektir.
- Yamaçların düzenlenmesi
- İyi bir drenaj sisteminin oluşturulması
- Yamaçlarda kaymaya neden olan kısmın kazılması kaymayı azaltacaktır.
- Yamaçtaki malzemelerin sertleştirilmesi
- Heyelanların sıkça yaşandığı yerlerde topografik ve meteorolojik koşullar gibi koşulların incelenip ayrıntılı raporların hazırlanması gerekir. Böylece bölgenin ne kadar heyelan riski taşıyıp taşımadığı ortaya konmuş olur.
HEYELAN VE EROZYON FARKI NEDİR?
Erozyon ve heyelan arasındaki fark kısaca şöyledir: heyelanda toprak bütün bir halde kayarak bir yerden başka bir yere taşınır. Erozyonda ise toprağın üst kısmı aşınarak taşınır. Anlaşıldığı üzere aslında heyelan ve erozyon ortak özellikleri olan iki doğa olayıdır.
Heyelan ve erozyon nasıl önlenir sorusuna verilecek cevap ikisi içinde benzer önlemler alındığını gösterecektir. Heyelan ve erozyon tedbirleri alınmadığında can ve mal kayıplarına sebep olan iki doğal afete dönüşebilmektedir. Bu yüzden belirtilen önlemlerin alınması son derece önemlidir.
Heyelan nedir sorusuna açıklık getirdiğimiz yazımızda erozyon heyelan farkı ve heyelan nasıl önlenir, toprak kayması nasıl oluşur gibi konulara değindik. Heyelan Türkiye’ de en çok nerede görülür bundan bahsettik. Heyelan riski olan bir bölgede yaşıyorsanız gereken önlemleri almalı ihtiyaç halinde konunun uzmanlarına danışmalısınız.
Yazan: Ziraat Mühendisi Aslı Nur Kasa
