Üzüm ülkemiz için büyük bir yeri olan ve bununla beraber oldukça fazla türleri tüketim açısından farklı değerlendirilmesini sağlayan bir bahçe bitkisidir. Dış ve iç pazar değeri de her yönden fazla olan üzümün, 5000 bin çeşidi bulunmakta ve sadece 1200 çeşidi ülkemizde yer almaktadır.
Her çeşidin kendine özgü tadı ve yetiştiriciliği bulunmaktadır. Üzümün daha çok kurak iklimlerde bununla birlikte güney yamaçlarda yetiştirilmesi gerektiği bilinmektedir. Türkiye’de yetişen üzümler toprak ve iklim şekli açısından seçici bir ekin olma özelliği taşımaktadır. Böylece bölgelere göre üzüm çeşitleri farklılık gösterebilmektedir.
ÜZÜM YETİŞTİRİCİLİĞİ NEDİR?
Peki; üzüm yetiştiriciliği nedir? Sorusuna yanıt verecek olursak, üzüm türleri, toprak yapısı, iklim yapısı, sıcaklık isteği üzümün çeşidine göre göz önünde bulundurularak ekimin yapılması ve üretimin verimli olmasının amacını taşır.
Üzüm yetiştiriciliğinin ilk şartı iklim ve toprak isteğidir. Üzüm rüzgârın çok gelmediği güney bölgeler, iklim yönünden sıcak, yağışın fazla olmadığı alanlarda yetiştirilmesi tercih edilmektedir. Üzümde kökler derine inebildiğinden toprağın yapısı çok sert olmamalı, fazla nem ve yağış almaması istenir. Tabi buna karşın soğuğa dayanıklı üzüm çeşitleri de bulunmakta bazı bölgelerde yetiştiriciliği yapıldığı bilinmektedir.
Üzüm çeşitleri ve isimleri kimi zaman bölge isimlerini de taşımaktadır. Bu şekildeki üzümlerde yetiştiricilik o bölgedeki üzüme göre yapılmalıdır. Üzümün yetiştiği toprağın derinliği ve su tutma kapasitesi yüksek olması büyük önem arz ediyor buna karşın toprak besin ve mineral kapasitesinden fakir olsa bile üzüm bu topraklara adapte olabilmektedir.
Üzümüm çeşidine göre değişmekle birlikte genellikle toprak yapının su geçirgenliği olmayan, killi, alkali, asitli ve nötr topraklarda verimi oldukça iyi gelmektedir. Üzümüm sıcaklık isteği de yetiştiricilik için önemli alt başlıklar arasında bulunmaktadır. Her uzum cesidi büyüme basamaklarını tamamlarken belirli ısı isteğin ihtiyaç duymaktadır. Buna karşın ortalama sıcaklığın 1600 derece olması üzüm için minimum sıcaklık isteği olduğu bilinmelidir.
TÜRKİYE’DE YETİŞTİRİLEN ÜZÜM ÇEŞİTLERİ NELERDİR?
Ülkemizde birçok bahçe ve tarla bitkisinin yetiştirilebildiği, geniş bitki çeşitliliğinin bulunduğu, çok zengin bir coğrafyaya sahip olmasından dolayı, birçok bitkide bölgelere göre çeşitlilik oldukça fazladır. O halde Türkiye’de yetiştirilen üzüm çeşitleri nelerdir? diye düşünüldüğünde uzum cesıtlerı görüntü ve yapı bakımından hatta kullanılan alanlara tüketim farklılıklarına göre de oldukça değişkenlik gösterebilmektedir. Hatta köpek üzümü gibi yabani üzüm çeşitleri de bulunmaktadır.
Bölgelere ve kullanım yerlerine göre isimlendirildiği bilinmektedir. Bölgelere göre üzüm çeşitleri en iyi ve en çok kullanılan Antep karası kara üzüm çeşitleri, İzmir üzümü olarak da bilinen çekirdeksiz üzüm çeşitleri olarak bilinmektedir. Üzüm çeşitlerinin bölgelere ve kullanım yerlerine göre isimlendirildiğini söylemiştik peki bunlar nelerdir diye bakıldığın da sofralık, şaraplık, kurutmalık çeşitlerin tüketim yerine göre isimlendirildiğini görürüz.
Bölgelere göre üzümçeşitleri o bölgedeki şehre veya bölgeye göre isimlendirilmektedir. Genellikle şaraplık ve sofralık olarak toplanan başlıklar altındaki üzümlere bakıldığında sofralık çeşitlerde şu üzüm cinsleri bulunmaktadır.
SOFRALIK ÇEŞİTLERİ
Sofralık üzüm çeşitleri ülkemiz açısından tüketimi fazla çeşitlerdendir. Üzüm yetiştirilmesi açısından oldukça zahmetli bir bitki olduğundan bölgeye göre çeşit seçimleri doğru yapıldığında iyi verim alınabilmektedir. O halde sofralık çeşitleri nelerdir? diye bakıldığında;
ALFONS LAVELLA
Marmara bölgesinin siyah incisi olarak bilinen Alfons lavella çeşidi üzümün büyük iri meyveye sahip yaklaşık 6 gr olan taneleri aşı ve çelikle üretimi yapılan önemli bir sofralık çeşitlerdendir.
Bu taneler çekirdekli olup yaklaşık 3-4 tane bulundurur ve çok fazla rahatsız etmeyen kalın, siyah-morumsu kabukla meyveyi sarar ve mor üzüm çeşitleri arasında yer alır. Olgunlaşma dönemi ağustos sonu eylül başı olan hasat sonrasında kalan üzümleri pekmezlik üzüm çeşitleri olarak kullanıldığı bilinmektedir.
CARDİNAL
Ege, Marmara ve Akdeniz bölgesinde yetişebilen olan bu tür kırmızı-mor renkte taneleri iri, tüketim açısından sofralık olarak tercih edilen bir çeşittir. 4-5 yaşından itibaren meyve vermeye başlayan çeşitte erkenci çeşit olarak da bilinmektedir. Cardınal geç çeşitte olarak bilinen yenildiğinde hafif tadı kütürlük veren güzel bir sofralık çeşitlerimizdendir.
TRAKYA İLKEREN
Erkenci çeşit olan çekirdekli, sofralık siyah üzüm çeşitleri olarak örtü altı yetiştiriciliğine de uygun olduğu bilinmektedir. Bölge ismi alan bu çeşitte erken olgunlaşmasına rağmen uzun süre tazeliğini koruyan, yuvarlak daneler ve danenin mor renkli olması Trakya İlkeren üzümünü için o bölgenin siyah tacı sayılır.
RED GLOBE
Red globe az çekirdekli ve iri üzüm çeşitleri olarak bilinen, isminden de anlaşılacağı gibi hafif kırmızımsı pembemsi rengi, iri taneleri ile dikkat çeken önemli bir sofralık çeşittir. Sofralık üzüm çeşidi arasında en çok bilinen ve tüketilen bir çeşittir. En erkenci çeşit olarak da listeye alınabilir.
SUPERİOR SEEDLESS
Çekirdeksiz uzum cesitleri arasında yer alan ve erkenci çeşit olarak da bilinen Superior Seedless , depo koşullarında uzun sürelere kadar dayanıklı olması ve çekirdeksiz olması pazardaki değerini arttırmaktadır.
Beyaz üzüm çeşitleri arasında da görülen bu çeşit üretici için pazar açısından çokça tercih edilir. Hasat bölgeden bölgeye değişmekle birlikte temmuz ortalarında yapılmaktadır.
MEVLANA
Mevlana üzüm çeşidi halk arasında kabarcık olarak da bilinen bu üzüm çeşidi sarı-yeşil arası renkte ve terbiye sistemlerinden çardak sistemi ile üretimi yapıldığında verimi iyi verebilmektedir. Genellikle güneydoğu Anadolu bölgesinde üretimi yapılan çeşitte orta mevsimde olgunlaşan (ağustos sonu) yapraklarını alırken oldukça hassas davranılmalıdır.
SAMANCI ÇEKİRDEKSİZİ
Güneşi seven çeşitlerden olan samancı çekirdeksizi isminden anlaşılacağı gibi sarı renkte, iri, elips şeklinde ve çekirdeksiz bir sofralık üzüm çeşididir. Aynı zamanda kuru üzüm çeşitleri üretimi içinde uygun bir çeşittir.
MİCHALE PALİERİ
İtalya’dan ülkemize gelen michale palieri iri taneli mor-siyah renkte meyveleriyle sofralık ve şaraplık olarak da kullanılabilir.
İTALİA
İtalia üzüm çeşidi sarı renkte, iri taneli, misketinden aldığı kokuya sahiptir. Kokulu üzüm çeşitleri arasında da yer alır. Parlak renkte olan beyaz rengi ile dikkat çeker ve tatlı bir aroma içerir.
PEMBE GEMRE
Kökeni İtalya topraklarına kadar dayanan pembe gemre iri şeker pembesi renginde meyvelere sahip bir türdür. Top gibi yuvarlak daneler 500-600 ram gelmektedir. Pembe gemre üzümü Ege bölgesinin pembe incisi yaprakları toplanırken nazik davranılması gereken bir türe sahiptir.
CRİMSON SEEDLESS
Gecçi çeşit olarak da bilinen crimson seedless çeşidi hasatı eylül ayına kadar dayanır. Renk alabilmesi için salkımların kesinlikle güneşe bakar şekilde budama yapılması ve meyve oluştuktan sonra bu sağlamalar yapılmalıdır. Çekirdeksiz ve kırmızı renkli olan bu üzüm çeşidi oldukça dayanıklı bir yapıya sahiptir.
ÇAVUŞ
Marmara ve iç Anadolu bölgesinde bulunan pazar değeri oldukça verimli olan ve ovalimsi taneye sahip, yeşil-sarı renkli bir sofralık çeşittir. Çekirdekli ve ince kabuklu olan bu tür çiçeklenme dönemi düşük toleransa sahiptir.
Ağustos ayında olgunlaşan meyvelerde bu ay boyunca hasat yapılıp pazara gönderilir.’’ Çavuş’’ ismini eski zamanlarda çavuş lakaplı bir kişinin türü tanıtmasıyla almış şuanda en kaliteli sofralık çeşitlerdendir.
KECİMEN (YÖRESEL ÇEŞİT)
Ülkemiz de sadece Konya’nın Hadim ilçesi Aladağ nahiyesinde ve Karaman da yetişir. Üzüm ekşikara olarak da bilinen kecimen yöresel çeşit siyah renkli ve çekirdekli bir üzüm türüdür. Üzüm Pazar değeri oldukça yüksek her derde deva olduğu söylenmekte çoğunlukla sofralarda kuru üzüm şeklinde tüketilmektedir.
GÖKÜZÜM (YÖRESEL ÇEŞİT)
Yöresel çeşitlerimizden bir diğeri ve en çok bilinen Göküzüm(yöresel çeşit) sadece Mersin ve Konya‘nın bazı bölgelerde yetiştiği bilinmektedir. Birçok yönden tüketilebilen bu üzümde Ağustos sonu eylül başında hasat yapılmalıdır.
Aromasıyla kendine bağlayan bu üzümde iklim ve toprak isteği diğer türlere göre seçicilik göstermektedir.
MÜŞKÜLE
İznik ve bölgesinde yetişen müşküle, kış aylarına kadar saklanabilen türde daneler sarı-yeşil renkli sulu sert bir yapıda çekirdekli bir türdür. Hasta zamanı geldiğinde tanelerin yan taraflarında kızarıklık olduğu görülür. Coğrafi işaretli olan tür İznik (Bursa) bölgesinde işaret alan bir türdür.
RAZAKI
Marmara, Trakya ve Batı Karadeniz bölgesinde yetişebilen iri sarıdan yeşile çalan renkler ile çekirdekli sofralık çeşitlerimizdendir. Yol ve pazara dayanıklı olan razakı çeşidinde daneler iri ve ortalama 6-7 gr ağırlığındadır.
PERLETTE
Ege ve Akdeniz bölgesinde yoğun olarak yetiştirilen çekirdeksiz ve kabukları incedir. Perlette çeşidinde daneler yuvarlak ve altın sarısı renginde en erkenci üzüm çeşidi olmasıyla bilinir.
HAMBURG MİSKETİ
Hamburg misketi türünde en önemli özellik kokulu üzüm çeşitleri arasında yer almasıdır. Kokusu misket kokusunu andırmakta tane etli ve suludur. Siyah renkli olan bu üzümde şekil yuvarlak iri danelere sahiptir. Marmara ve Orta Anadolu da yetişir.
USLU
En erkenci üzüm çeşidi olarak da bilinen Uslu; yumuşak çekirdekli iri taneli ve koyu kırmızı renklidir. Ege bölgesinde ve Kayseri de yetiştiriciliği yapılmaktadır.
YALOVA İNCİSİ
Yalova incisi de en erkenci üzüm çeşitleri olarak bilinen ve beyaz renkli, orta kalınlıktaki kabukları ve orta büyüklükteki daneleri olmasıyla tanınır. Ege, Akdeniz ve Güneydoğu Anadolu bölgesinde yetiştiriciliği yapılmaktadır.
ŞARAPLIK ÇEŞİTLERİ
Üzümlerde çeşitler şaraplık çeşitler ve kurutmalık çeşitler olarak ayrıldığı görürüz. Peki şaraplık üzüm çeşitleri nelerdir? Diye olduğuna bakacak olursak beyaz şarap üzüm çeşitleri ve kırmızı üzüm çeşitleri gibi üzüm rengine göre üretimde kullanıldığı bilinmektedir.
Boğazkere üzümü en çok bilinen ürünlerden birisidir. Bir diğer en iyi şaraplık üzüm çeşitleri şunlardır:
ÖKÜZGÖZÜ
Doğu Anadolu bölgesinde yaygın olarak üretimi yapılan öküzgözü üzüm çeşidi ismini büyük veya iri olması dışında renginden almaktadır. Öküzgözü üzümü özellikleri olarak; çeşidin daneleri iri ve oldukça koyu bir siyah renge sahiptir. Kara üzüm çeşitleri arasında yer alan öküzgözü üzümü şaraplık olarak kullanılan yüksek şıra veren bir çeşittir.
NARİNCE
Narince üzüm, kalite ve verim bakımından oldukça iyi bir pazara sahiptir. Tokat bölgesinde üretimi yapılan bu çeşitte renk tam beyaz değil yeşili anımsatan sarı renktedir. Sofralıktan ziyade daha çok beyaz şarap üretiminde tercih edilmektedir. Narince üzümü özellikleri bakımından oldukça öneme sahiptir.
CHARDONNAY
Hem sıcak iklimde hem de soğuk iklimde yetiştiriciliği yapıldığı bilinen Chardonnay, narince üzümü gibi beyaz şarap üretiminde kullanılmaktadır. Şekli daha oval olup ülkemizde Trakya, Ege ve İç Anadolu ‘nun belirli kesimlerinde yetiştiriciliği yapılmaktadır.
MACABEAU
İlk olarak İspanya’da üretildiği bilinen Macabeau cinsi, her koşullara dayanıklı ve güçlü bir yapıya sahiptir. Asit oranı tavan olan şaraplık üzümlerdendir. Çekirdekli bir asma cesitleri arasındadır. Yine oval yapıya sahip ve orta büyüklüktedir.
UGNİ BLANC
Ugni Blanc daha çok İtalyanların tercih ettiği şaraplık bir üzüm çeşididir. Diğer bir ismi Trebbiano’dur. Yüksek verime sahiptir. Diğer çeşitlere nazaran daha geç hasat edilmektedir. Vejetatif aksamı dayanıklı ve güçlüdür.
BORNOVA MİSKETİ
İsmini kokusundan alan Bornova misketi, konik silindir bir yapıya sahip şaraplık üzümlerden biridir. Yoğun aromaya sahip olup, kabukları kalındır. Taneleri beyaz renkte ve orta büyüklüktedir. Oval ve çekirdekli bir türdür.
SYRAH
Syrah, kırmızı şaraplık siyah üzüm çeşitleri arasındadır. Dünyanın hemen hemen her yerinde görülmektedir. En çok tercih edilen çeşitlerden biridir. Kokusu daha çok karabiberi ve frenk üzümü çeşitleri ni andırmaktadır. Bu çeşitten yapılan şaraplar daha çok meyve aromalı olmaktadır.
MERLOT
Merlot üzümü özellikleri lacivert renkte olup şarap yapımında kullanılmaktadır. Mor renkli şaraplar elde edilmek için geç hasat edilerek işlenmektedir. Aynı zamanda beyaz merlot uzumu de bulunmakta ve rose şarap yapımında kullanılmaktadır.
CABERNET SAUVİGNON
Siyah renkli üzümlerden biri olan cabernet sauvignon, bitkisel aromalı kırmızı şarap yapımında kullanılmaktadır. Daha çok sıcak iklim bölgelerinde yetişmektedir. Cabernet sauvignon üzümü, daha çok merlot üzümü ile karıştırılarak şarap elde edilmektedir.
RAZAKI: RAZAKI SİNONİMLERİ
Razakı elips şeklinde ve çok büyük taneleri olan bir üzüm çeşididir. Sofralık olarak yetiştiriciliği yapılmaktadır. Rengi sarı- açık sarı tonlardadır. Genellikle alüvyal toprakları tercih etmektedir. Verimli çeşitlerinden biridir.
KURUTMALIK ÜZÜMLER
Ülkemizde ortalama %30 oranında kurutmalık üzümler üretilmektedir. Zirveyi sofralık çeşitler taşırken, en az üretimi olanlar ise şaraplık üzüm çeşitleridir. Kurutmalık üzüm çeşitleri toprak yapılarına göre verim kalitesi değişmektedir. Üreticiler topraklarına en uygun çeşidi seçmeli ve bu çeşitle üretim yapmalıdır.
SULTANİ ÇEKİRDEKSİZ
Sultani çekirdeksiz çeşitler arasında en çok bilinenlerdendir. Salkımları çok sık olmayıp normal yapıdadır. Daneleri yeşilimsi sarı renkte olup orta büyüklüktedir. Sofralık olarak da tercih edilmektedir.
BESNİ
Besni üzümleri bir diğer ismiyle peygamber üzümü olarak da bilinmektedir. Çekirdekli üzüm sınıfına girmektedir. İsmini Adıyaman ilimizin Besni ilçesinden almaktadır. Kurutmalık üzümler arasında yeri büyük önemlere sahiptir.
CORİNTH (KUŞ ÜZÜMÜ)
Siyah renge sahip olan corinth (kuş üzümü), asidik seviyesi düşük bir çeşittir. Sulu olan daneler kurumaya bırakıldığında mayhoş tada sahip olmaktadır. Bu çeşitten elde edilen kurutmalık üzümler daha çok yemeklerde, pasta ve kekler içerisinde kullanılmaktadır.
Ülkemizdeki üzüm çeşitleri yetiştirildikleri bölgelere veya şekillerine göre isim almaktadırlar. Hatta kullanım alanlarına göre de şaraplık üzüm çeşitleri olarak da adlandırılmaktadır. Üzüm çeşitleri ve isimleri ülkemiz ekonomisi açısından bilinmesi gereken unsurlardan biridir.
Bunlar dışında sofralık üzüm çeşitleri olarak da adlandırılan üzümler farklı pazarlarda yer bulmaktadırlar. Kurutmalık üzüm çeşitleri ise ülkemizde yetiştiricilik oranı az olsa da ekonomik açıdan önemli bir yere sahiptir. Türkiyede yetişen üzümler daha çok Ege bölgesinde ve Akdeniz bölgesinde üretilmektedir.
Ayrıca, üzümlerde görülen bağ küllemesi hastalığı ile ilgili bilgi almak için yine sitemizde yer alan “Üzümde Oidium Hastalığı (Bağ Küllemesi) Mücadelesi” adlı yazımıza göz atabilirsiniz.
Yazan: Ziraat Mühendisi Büşra Selli