Günümüzde bitkilerin insanlar için varlığı önemli olduğu kadar üretimi ve devamı konusunda bitkilerin sağlıklı koşullarda yetiştirilmesi ve uzmanlar tarafından hastalığının doğru teşhisi gelecek nesiller için büyük önem arz etmektedir.
Bitkiler neden hastalanır önce bunu iyi kavramak gerekmektedir. Bu bakımdan bakıldığında bir bitkinin hasta olduğunu nasıl anlarız? Sorusuna cevap bulmak teşhis ve tedavi için bize doğru yolu göstermekte yardımcı olur. Bununla beraber bitki hastalık türleri ve bitki hastalık etmenleri bitkiden bitkiye değişmekte, tedaviler de sabit kalmayıp değişmektedir.
Önemli olan bitkide hastalığın nasıl başladığı, bitkilerde hastalık belirtileri ne yönde ilerlediği ve buna etkin olan teşhisin akabinde tedavinin nasıl yapıldığı uzmanlar tarafından detaylı bir şekilde incelenmeli ve uygulanmalıdır.
Bitki hastalıklarının sınıflandırılması fungal ve bakteriyel olabildiği gibi viral, fitoplazmik veya abiyotik etmenlerle yapılabilmektedir.
BİTKİ HASTALIĞI NE DEMEK?
Bitkiler; insanlar ve diğer canlılar için oksijen ve besin kaynağı olmasının yanı sıra toprak açısından bakıldığında erozyonu önleme, toprağa organik madde kazandırma gibi önemli katkılara sahiptir. Bu derece öneme sahip olan bitkilerin hastalığının ne olduğu konusu öncelikle bitki hastalık etmenleri ve bitkilerde hastalık belirtileri tespitiyle mümkündür.
Bitki hastalığı nedir, diye düşünüldüğünde bazı patojenler ve abiyotik çevresel etkilerin bitkileri etkilemesiyle birlikte bitkilerde hastalık belirtileri ortaya çıkar. Ancak bazıları tipik bir simptom gösterirken bazı belirtiler birbirine çok benzemektedir.
Bitki hastalığı Bitki hücresine giren mikroorganizmaların büyümesi gelişmesi ile o hücrenin ölümüne, yaşamsal fonksiyonların yavaşlamasına, anormal bir şekilde büyümesine sebep olur.
BİTKİLER NEDEN HASTALANIR?
Bitkilerin hastalanmasının birçok sebebi olabilir. Bitkilerin bulunduğu ortamda su, sıcaklık, ışık ve besin yetersizliği gibi koşullar bitkileri olumsuz yönde etkileyip hassas bir duruma getirebilir. Bitki hastalık etmenleri bu şekildeki bir bitkiyi patojen kaynağı olarak görür ve bitkiye giriş yaptığı takdirde büyük epidemilere yol açabilir.
Bitki hastalık sebepleri bunların yanı sıra topraktaki kuraklık, aşırı tuzluluk gibi bir takım çevresel faktörlerle de bitkiyi etkiler ve bitkiyi zayıf düşürür. Patojene açık olan bitkide bu durumların yanı sıra budama ve tarla temizliği sırasında zarar gördüğü takdirde patojenin bitkiye girişi ve hastalık yapması kaçınılmazdır.
Bitkiler neden hastalanır, sorusunun cevabı için bitkiyi her yönden incelemek gerekir. Bitki hastalık belirtileri bitkilerin neden hastalandığının ve bunun için ne yapılması gerektiğinin ilk koşulunu oluşturur.
BİTKİLERDE HASTALIK ETMENLERİ
Bitkilerde hastalık etmenleri bitkiden bitkiye çeşitlilik gösterir. Bazı bitkilerde etmenler topraktan bulaşıklık sağlarken bazıları ise direkt bitkinin bünyesinde, tohumunda olabilir.
Bitkinin hastalığının tahmini ancak belirtilerin doğru tespiti ile olur. Bu yüzden bitkilerde hastalık belirtileri bize o hastalığın ön izleme sırasında tahmin edilmesini sağlar.
Bitki hastalık etmenlerinin ne olduğuna bakıldığında belirli kısımlara ayrıldığını görürüz. Bitkiler için uygun olmayan sıcaklık, nem ve yağış, ışık fazlalığı ve azlığı daha pek çok faktör hastalığın etmenin oluşmasına katkı sağlar.
Bitki hastalık türleri bakımından etmenlerde değişebilmekte bitkiye göre epidemi yapmaktadır. Bazı etmenler direkt açıklık bulduğu sırada giriş yaparak hastalık oluşumun sebep olurken bazıları bunlara bile gerek duymadan bitkinin duyarlı olmasını bekler ve kendini gösterir.
Hastalık etmenleri bitkilerde gözle görülebilen belirtiler oluşturabilir bu sayede hastalığın ne olduğunu tahmin etmemize katkı sağlar. Örneğin bir bitkide eğer sararma, solgunluk, sulanma, ıslaklık, akıntı ve çürüklükleri gördüğümüzde kesin olmamakla beraber bakteriden olduğu yorumu yapılabilir.
Cüceleşme, rozetleşme, anormal büyüme ve bazı dokuların zamanından önce oluşması gibi belirtiler ise bitkilerde önemli bir hastalık etmeni olan ve zirai ilaç kullanımı gibi kimyasal savaşıma olanak sağlamayan virüsleri aklımıza getirir.
Tarla bitkileri hastalıkları ve bahçe bitkileri hastalıklarında bu gibi etmenlerle karşılaştığımızda gördüğümüz belirtiler bize teşhis ve tedavi açısından hızlı ve kesin bir müdahalede kolaylık sağlar.
Mücadele yöntemleri sırayla uygulandığı takdirde hastalıkla mücadelede kesin sonuçlar alınmasına ve olumlu sonuçlar görülebilmektedir. Bitkilerde hastalık etmenleri ile mücadele ise iki şekilde olur:
CANSIZ ETMENLER VE MÜCADELE YÖNTEMLERİ
Cansız etmenler ve mücadele yöntemleri bitki hastalık etmenleri teşhis edildiğinde kullanılan ekonomik ve verim açısından ürünün zarar görmeden kalitesinin ve kantitesinin artırılmasını sağlamaya yardımcı olur.
Tarımsal mücadele yöntemleri düşünüldüğünde sadece kimyasal savaşımın olmadığı, entegre mücadele yöntemleri eşliğinde öncelikle karantina, kültürel önlemler, fiziksel mücadele, dayanıklı çeşit yetiştirilmesi gibi yöntemlerin sırayla uygulanması gerekli olduğu unutulmamalıdır. Kültürel önlemlerde sanitasyon, toprak işleme, ekim nöbeti, yer seçimi, sulama, ekim-dikim zamanı, hasat tarihleri ve uygulamaları gibi yöntemleri içerir.
Fiziksel mücadele yöntemlerine bakıldığında ısıl işlem uygulayarak hastalıkla savaşım, üretim materyalinin sıcak su ile mücadelesi, soğutma yöntemi ile hastalık kontrolü, belirli ışık ve dalga boyları ile hastalık kontrolü gibi önemli hususları içerir.
Bitkilerde hastalık etmenlerinin sınıflandırılması virüs, bakteri, fungal etmenleri içeren bu gibi hastalıklarla savaşımda verim ve kalitede artış olduğu görülür.
CANLI ETMENLER VE MÜCADELE YÖNTEMLERİ
Canlı etmenlerle mücadele yöntemlerine bakıldığında bitki patojeni mikroorganizmalarına karşı bir canlının diğer canlıya karşı kullanılmasıdır. Şu şekilde açıklamak gerekirse; bazı canlılar patojene antagonist (zıt) mikroorganizmalar içerir bu organizmalar bitki hastalık etmeninin gelişmesini engelleyip epidemi oluşumu görülmez.
Bu durum birden fazla yolla gerçekleşebilir; bunlardan ilki antibiyotik bileşiklerin (enzim gibi) salgılanıp, bitki hastalık etmenlerinin oluşmasını engellemesidir. Bir diğer yönteme bakıldığında baskıcı toprakların bitki hastalık etmenleri ile mücadelede önemli bir rolü olduğu görülür.
Hastalık etmeni bu topraklarda gelişemez ve bitki hastalık türleri dikkate alınarak bu topraklarda üretim yapıldığı takdirde hastalığın oluşması mümkün değildir. Biyolojik savaş yöntemlerinin yani canlı etmenlerle mücadele yöntemlerinin en önemli özelliği bir patojen ile başarılı olarak rekabet etme yeteneğinin var olmasıdır. Bazı topraklarda bulunan mikroorganizmalar bitki hastalık etmenleri ile savaştığı tespit edilmiş ya da engellediği gözlemlenmiştir.
BİTKİ HASTALIKLARININ BELİRTİLERİ
Bitki hastalıklarının belirtileri hastalığın teşhisinde bize yol gösterir. Sadece belirtilere bakılarak hastalığın ne olduğunun kesin olarak açıklaması yapılamadığından, diğer hususlarda göz önüne alınmalıdır.
Bitki hastalık türleri bitkiden bitkiye değişiklik gösterir ve bu yüzden kesin olarak gördüğümüz belirtiler hastalığın kendisi olmayabilir. Bitki hastalıklarının belirtileri üç şekilde görülür. Bitki hastalıklarının sınıflandırılması bakımından bu belirtiler değişiklik göstermektedir. Bu simptomlar;
NEKROTİK BELİRTİLER
Nekrotik belirtiler; solgunluk, kloroz, sulanma, lekeler, yanma, geriye doğru ölüm, kanser ve yaralar, baygınlık, çürüklük, akıntılardır.
HİPOPLASTİK BELİRTİLER
Hipoplastik belirtiler ise renksizleşme, gelişme geriliği, bodur büyüme ve rozetleşme, kıvrılmadır,
HİPERPLASTİK SİMPTOMLAR
Hiperplastik simptomlar bakıldığında gal ve tümör oluşumu, erken meyve oluşumu, biçimsiz oluşumlar gibi belirtileri içerir.
BULAŞMA KAYNAĞINA GÖRE HASTALIKLARIN SINIFLANDIRILMASI
Hastalıkların oluşumu kadar bulaşma ve yayılması da oldukça önemlidir. Bitki patojenin kaynağının bilinmesi o kaynağın yok edilmesi hastalığın ilerlemesi bu sayede durdurulabilir. Tohum ve diğer üretim materyalleri hastalığın vektörleri hatta alternatif konukçu bitkiler hastalığın yayılmasına ve epidemi yapmasına neden olur.
Bir bitki hastalık etmeninin bilinmesi hastalıkla savaşım yöntemlerinin kullanılmasında önemli bir husustur. Fungal hastalıklar rüzgar yoluyla taşınabildiği gibi bazı virüs hastalık etmenleri ise vektör böcekler ile taşınma sağlayabilir. Hastalıkların bulaşma kaynağına göre sınıflandırılmasında üç temel başlık ele alınır bunlardan ilk olanı;
HAVADAN GEÇEN HASTALIKLAR
Fungal hastalıklar hava yoluyla bulaşan uzun mesafelerde ve yüksek rakımlara rağmen yayılım gerçekleştirebilen bir hastalık etmenidir. Bunlara örnek olarak pas, bitki bakteri etmenleri rüzgar ve hava yoluyla bitkiye giriş yapıp epidemiye yol açabilir.
TOPRAKTAN GEÇEN HASTALIKLAR
Fungal etmenlerden Rhizoctonia solani, Pythium spp, Sclerotinia sclerotiorum gibi fungal hastalık etmenleri toprak kaynaklı patojenleri oluşturur ve toprakta uzun yıllar boyunca canlılığını sürdürür.
Toprak kaynaklı patojenlerden bir diğeri ise nematodlardır, ürün veriminde büyük kayıplara neden olan nematodlara solarizasyon uygulamasıyla çözüm sağlanmaya çalışılmasına rağmen yine de tamamen yok edilmesi mümkün olmamaktadır, çünkü nematodların varlığı zor tespit edilebilmekte çoğu patojenler gibi gözle görülebilen belirgin belirtilere sahip olmadığından tanısı zaman alabilmektedir.
Toprak kaynaklı olan patojenler ürünlerde büyük verim kayıplarına neden olmasına rağmen önlemlerin tam anlamıyla alınamaması, topraktaki patojene konukçu bitkilerin ürün rotasyonu olmadan sürekli ekim-dikim yapılması patojenin epidemi yapması için kaçınılmaz olabiliyor.
TOHUM VE VEJETATİF YOLLARDAN GEÇEN HASTALIKLAR
Fungal hastalıklardan Collletotrichum lindemuthianum (Antraknoz) fide toprak üzerine çıktığında belirti gösterir. Köşeli yaprak lekesi hastalığı da tohum ve toprak yoluyla geçebilen hastalıklardır.
Önemli olarak da bilinen ve herhangi kimyasal mücadelesi henüz bulunmayan virüslerde bu kategoriye girer. Tohum ve vejatatif yollardan geçen hastalıklar dikkat edilmesi gerekilen fark edilmediğinden ciddi ürün kayıplarına neden olan hastalıklardır.
Tüm bunlar düşünüldüğünde bitkiler neden hastalanır? Sorusuna net bir bilgi alamasak da bütün koşulların göz önünde bulundurulması gerektiğinin, bitki hastalık etmenleri konukçu -patojen ilişkisi olduğu sürece bitkilerde hastalık belirtileri verdiğini görürüz.
Bitki hastalıklarının sınıflandırılması konusu bize bu belirtiler hakkında bir fikir oluştursa da net bir bilgiyi uzman kişiler tarafından öğrenebiliriz ya da laboratuvar koşulların da hastalık etmenine rastlarız.
Önemli olan bundan sonra yapılması gerekenlerdir. Öncelikle kimyasal ilaçla hastalık etmeninden direkt kurtulmak yerine ekonomik zarar eşiği göz önünde bulundurularak entegre mücadele yöntemleri sırasıyla uygulanmalı, kültürel mücadele yöntemleri eksiksiz yapılmalı, konukçu-patojen ilişkisi göz önünde bulundurularak üretim yapılmalıdır.
Yazan: Ziraat Mühendisi Büşra Selli
