Tarımın birçok alanında birkaç şirketin hâkimiyeti hem üreticiyi hem tüketiciyi sıkıştırıyor. Rekabet Kurumu’nun kararları tabloyu gözler önüne seriyor. Kalıcı çözüm, güçlü üretici örgütleri ve sağlıklı piyasa yapılarının inşasında yatıyor.

Son dönemde Rekabet Kurumu, tarım sektörünün farklı alanlarına ilişkin önemli soruşturmalar yürüttü, yüksek cezalar kesti ve bazı alanlarda tedbirler getirdi. Beyaz etten süte, yemden gübreye, zirai ilaçtan tohuma kadar farklı sektörlerde alınan bu kararlar, tarımda karşı karşıya olunan yapıyı açıkça gösteriyor.

Bu tablo tesadüf değil; birkaç büyük oyuncunun pazarı şekillendirdiği, fiyatları yönettiği ve küçük üreticiyi çaresiz bıraktığı bir oligopol düzeninin somut kanıtı.

BEYAZ ET, SÜT VE YEMDE BAĞIMLILIK

Beyaz et üretiminin büyük bölümü az sayıda teşebbüsün elinde. Süt ve yem sektöründe üretici, yemini almak ve sütünü satmak için aynı gruplara bağımlı hale geliyor. Zirai ilaçta yine sınırlı sayıda şirket, pazarın büyük kısmını kontrol ediyor. Gübre fiyatlarında uluslararası birkaç üretici belirleyici olduğu için, dünya piyasasındaki küçük bir dalgalanma doğrudan çiftçinin maliyetini artırıyor.

YAŞ SEBZE-MEYVEDE UZUN ZİNCİR

Yaş sebze ve meyve üretiminde de sorun farklı değil. Ürünler çok sayıda el değiştirerek, toplayıcı, simsar, komisyoncu ve tüccar aracılığıyla tüketiciye ulaşıyor.

Üretici örgütlenmesinin zayıf kalması, pazarlama zincirini uzatıyor ve tüketicinin ödediği paradan üreticinin eline geçen payı düşürüyor. Rekabet Kurumu, birkaç yıl önce zincir marketlerin alıcı gücünün sınırlandırılmasını ve haksız ticaret uygulamalarına yönelik tedbirlerin hayata geçirilmesini önermişti.

KÜRESEL PAZARDA DA GÜÇ YOĞUNLAŞMASI VAR

Dünya ölçeğinde de tablo benzer… Tahıl ticaretinden tohuma kadar küresel ölçekte pazarın büyük kısmı sayılı devlerin elinde. Global girdi ve ürün piyasaları az sayıda güçlü firmanın kontrolü altına girmiş durumda.

Rakamlar dikkat çekici:

• Tarımsal ürün ticaretinde 10 firmanın pazar payı %90.
• Gıda ve içecek işlemede 10 firmanın pazar payı %90.
• Bitki koruma ilaçlarında 5 firmanın pazar payı %84.
• Veteriner ilaçlarında 10 firmanın pazar payı %75.
• Tarım makinelerinde 10 firmanın pazar payı %65.

Konsolidasyon, satın almalar ve birleşmeler, özellikle şeffaflığın az olduğu ülkelerde şirketlere fiyatları belirleme ve politika yapıcılara lobi yapma konusunda büyük güç sağlıyor.

DEMOKRATİK SÜREÇLERE GÖLGE

İşin daha da tehlikeli yanı bu çok az elde toplanan büyük gücün, şirketlerin bilimsel araştırmaları engellemek ya da kendi çıkarları doğrultusunda yönlendirmek, çevreyi ve insan sağlığını koruyan düzenlemeleri baskılamak için kullanabilmesidir.

Böylece gıda sistemlerinde demokratik katılım zayıflamakta, üretim modelleri dahi küresel devlerin insafına bırakılmaktadır.

ÇÖZÜM: GÜÇLÜ ÖRGÜTLENME VE ADİL PİYASA

Rekabet Kurumu’nun açtığı soruşturmalar, verdiği cezalar ve aldığı tedbirler önemli bir hatırlatma yapıyor: Oligopol yapı üreticiyi ve tüketiciyi sıkıştırıyor. Kalıcı çözüm, cezaların ötesinde üretici örgütlerinin güçlenmesinde, yerli girişimlerin desteklenmesinde ve serbest piyasa koşullarının sağlıklı işletilmesinde yatıyor.

Unutulmamalıdır ki, tarımda sürdürülebilirlik yalnızca toprak, su ve iklimle sınırlı değildir. Adil rekabet koşulları, sağlıklı piyasa yapısı ve üreticinin hakkını koruyan politikalar olmadan tarımsal üretimde kalıcı başarı sağlanamaz.