Üreticiler sürekli olarak ürünlerinin verim ve kalitelerini olumsuz yönde etkileyen hastalık ve zararlılarla mücadele içeresindedir. Tahıl hastalık ve zararlıları ciddi oranlarda ürün kayıplarına neden olabilmekte ve belirli dönemlerde gıda güvenliğini riske edebilmektedir.
Bu bakımdan ürün verimi ve kalitesini arttırmak, sürdürülebilir bir tarım ekosistemi yaratmak için tahıl hastalıkları ve zararlıları ile mücadele etmek üretim yapan çiftçiler ve tüketiciler için çok önemlidir. Hububat tarım arazilerinde en sık karşılaşılan tahıl hastalıklarını tahıl fungal hastalıkları ve tahıl virüs hastalıkları olarak iki alt gruba ayırmak mümkündür.
TAHIL NEDİR?
İnsan ve hayvan beslenmesinde temel besin kaynağı olarak kullanılan buğdaygillerden elde edilen bitkisel gıda ürünlerine tahıl denir. Tahıllar serin iklim (Buğday, arpa, yulaf, çavdar) tahılları ve sıcak iklim tahılları (mısır, çeltik, sorgum,darı) olarak iki ana sınıfa ayrılırlar.
TAHIL ÇEŞİTLERİ VE ÖZELLİKLERİ
Yaygın olarak üretimi yapılan tahıl çeşitlerini buğday, arpa, yulaf, çeltik, mısır ve çavdar olarak sınıflandırabilir. Tahıllar içerdikleri yüksek oranlarda karbonhidrat, protein, yağ ve lif içerikleri ile insan beslenmesinde önemli bir role sahiptir. Birçok endüstri kolunda hammadde olarak kullanılan tahıllar yem sanayinde de hayvan besleme amaçlı kullanılmaktadır.
TAHIL DEPOLAMA GÜVENLİĞİ VE BAKIMI
Depolanan ürünlerin depolama süresi boyunca miktar ve kalitesini korumak tahıl depolama güvenliği için en önemli unsurdur. Tahıl depolama güvenliğinin sağlanması için hasat edilen ürünlerin uygun sıcaklıklarda, uygun nem oranlarında (%10-14), gelişmiş havalandırma sistemlerinin uygulandığı, mikroorganizma ve böcek faaliyetlerinin olmadığı yerlerde depolanması gerekmektedir.
Depolama ömrünün uzun olması ve ürünlerde herhangi bir bozulma olamaması için çeşitli aralıklarla depoların bakımı tekrarlanmalı ve kontrol edilmelidir. Hububatta gübreleme tahıl depolama ömrüne etki eden bir diğer önemli unsurdur. Fazla azotlu gübre ürün verimi arttırmakla birlikte depolama ömrünü kısaltmaktadır. Bu bakımdan güvenli bir tahıl depolama için bitkinin gelişim döneminde de bakım işlemlerinin uygun bir şekilde depolama koşullarında tahıl hastalıkları ve zararlıları ile mücadele için önemlidir.
TAHIL HASTALIKLARI NELERDİR?
Dünyada ve ülkemizde yaygın olarak görülen ve tarım alanlarında ciddi zararlara neden olan tahıl hastalıklarının başında buğday ve arpa rastık hastalıkları, buğday pas hastalıkları, arpa çizgi yaprak lekesi, buğdayda sürme hastalıkları, mısırda kök boğazı çürüklüğü, mısır rastığı, tahıl küllemesi, arpa sarı cücelik virüsü ve toprak kökenli buğday mozaik virüsü gelmektedir. Bunlardan en önemlileri aşağıda açıklanmıştır,
FUNGAL HASTALIKLAR
Fungal hastalıklar bitkilerin çeşitli dokularında mantarlar tarafından meydana gelen enfeksiyonlardır. Mantarlar uygun nem ve sıcaklık koşullarında bitki bünyesinde çok hızlı çoğalabilme özelliğine sahiptirler. Fungal hastalıklar başlıca tahıl hastalıklarının %70 inden fazlasını oluşturmakta ve bitkisel üretimde verimi önemli ölçüde sınırlamaktadır.
Önlem alınmadığı taktirde bitkilerde gelişimi olumsuz yönde etkileyerek ürünlerde verim kayıpları %50’lere kadar ulaşabilmektedir. Tahıllarda ekonomik olarak en çok zarar oluşturan tahıl fungal hastalıkları; buğday sürme hastalıkları, buğday pas hastalıkları, mısır rastığı, ve tahıl küllemesi gibi hastalıklardır. Fungal hastalıklar ile mücadelede genellikle kimyasal fungusitler kullanılmaktadır.
BUĞDAY SÜRME HASTALIKLARI
Buğday sürme hastalıkları buğday başaklarında mavimtırak-yeşil renk şeklinde meydana gelen ülkemizde kör, karadoğu ve karamuk gibi isimlerle anılan fungal hastalıklardır. Buğday alanlarında yaygın olarak görülen sürme hastalıkları Adi sürme (Tilletia caries, T. foetida) ve cüce (Tilletia caries, T. foetida) sürmedir. Başaklarda dökülmelere ve tane kalitesini olumsuz yönde etkileyerek ciddi verim kayıplarına neden olmaktadır.
Adi sürme ülkemizde buğday tarımı yapılan tüm alanlarda gözlenmekteyken cüce sürme hastalığı Doğa Anadolu Bölgesinde daha yaygın görülmektedir. Cüce sürme hastalığında bitki boyları daha kısa olmaktadır. Buğday sürme hastalığıyla mücadelede en etkili yol ilaçlı tohum ve dayanıklı çeşit kullanmaktır
BUĞDAY PAS HASTALIKLARI
Buğday pas hastalıkları, buğday bitkilerinde yaygın olarak görülen ciddi verim kayıplarına neden mantar kökenli hastalıklar olup nem oranının yüksek olduğu tarlalarda daha fazla çoğalma eğilimindedirler.
Buğdayda pas hastalıkları hastalığa neden olan mantar türlerine göre sarı pas, kahverengi pas ve kara pas olmak üzere 3 farklı şekilde görülmektedir. Buğday pas hastalıkları ile mücadelede dayanıklı çeşitlerin kullanılması, tohumların ilaçlanması, sık ekimden kaçınılması ve hastalığın erken teşhisi ile kimyasal ilaçlama yapılması önemlidir.
SARI PAS (Puccinia striiformis)
Buğdayda sarı pas hastalığı buğdayın yanı sıra arpa ve tritikalede de görülen mantari bir hastalıktır. Buğdaylarda en yaygın olarak görülen pas türüdür. Bitkilerin yeşil yapraklarının üst yüzeyinde ilk olarak küçük yuvarlak ve yarı yuvarlak sarımtırak renklerde lekeler meydana getirerek görülmeye başlar. Sarı lekeler zamanla daha çok yayılarak düz çizgiler şeklinde görülmeye başlar. Bitkilerin fotosentez alımını olumsuz etkileyerek bitki gelişimini ve verimini olumsuz yönde etkiler.
KAHVERENGİ PAS (P. recondita tritici)
Buğdaylarda yaygın olarak görülen kahverengi pas daha çok yapraklarda kzııl-kahverengi tonlarında renkler oluşturarak görülmeye başlar. Daha çok yapraklarda görüldüğü için yaprak pası olarak da anılmaktadır. Kahverengi pas hastalığı buğdayda genellikle sarı pas’tan sonra ve kara pas’tan önce meydana gelmektedir.
KARA PAS (P. graminis tritici)
Kara pas bitkinin yaprak, sap ve başaklarında koyu kahverengi ve koyu turuncu renklerde püstüller şeklinde görülmektedir. Daha çok bitkinin sap kısmında yayılan kara pas bitkilerin besin alımını da olumsuz yönde etkileyerek gelişimi durdurmaktadır. Bitkinin sarı olum veya süt olum dönemlerinde daha çok görülen bu hastalık uygun koşullar olduğu durumlarda önemli verim kayıpları oluşturmaktadır.
MISIR RASTIĞI (Ustilago maydis)
Mısır rastığı sıcak ve nemli hava koşullarında mısır yetiştiriciliğinin yapıldığı alanlada sık görülen bir fungal hastalıktır. Mısırda rastık hastalığı bitkinin koçan, sap ve yapraklarında gal adında şişkinlikler meydana getirerek verimde ciddi kayıplara neden olmaktadır. Mısır rastığı ile mücadele kimyasal mücadele olmadığından kültürel mücadele çok önemlidir. Dayanıklı çeşitlerin kullanılması, dengeli bir gübreleme yapılması ve tarlada rastık görüldüğü anda rastığın eldiven ile tarladan uzaklaştırılıp yakılması mısır rastığı mücadeledesinde çok önemlidir.
TAHIL KÜLLEMESİ (Erysiphe graminis)
Tahıl küllemesi daha çok buğday, arpa, tritikale ve çavdarda görülen bir fungal hastalıktır. Hastalığın ilk belirtileri yaprakların yapraklarda nokta şeklinde lekelerin görülmesidir. Daha sonra tüm yaprağa yayılarak beyaz toz rengini almaya başlar ve bitkinin fotosentez alımını olumsuz etkileyerek verim kayıpları meydana getirmektedir. Hastalıkla mücadelede dayanıklı çeşitlerin kullanılması gerekmektedir. Azotlu gübrelemenin dozunda yapılması ve hastalığın ilk belirtilerinin görülmeye başlamasıyla kimyasal ilaçlama yapılmalıdır.
VİRÜS HASTALIKLARI
ARPA SARI CÜCELİK VİRÜSÜ (Barley Yellow Dwarf Luteovirus)
Arpa sarı cücelik virüsünün ilk belirtileri yapraklarda sararma şeklinde kendini gösterirken ileri aşamalarda yaprak renklerinde kızarmalara ve bitkide bodurluğa neden olmaktadır. Bu hastalık genellikle yanlış teşhis edildiğinden bitkilerde önemli verim kayıpların ayol açmaktadır. Bir viral hastalık olan arpa sarı cücelik virüsü konukçu olarak arpa, buğday, çeltik, yulaf ve mısır gibi bitkileri kullanmaktadır.
TOPRAK KÖKENLİ BUĞDAY MOZAİK VİRÜSÜ (Soil Borne Wheat Mosaic Furovirus)
Toprak kökenli buğday mozaik virüsü buğdayın yanı sıra arpa ve çavdarda da görülebilmektedir. Virüs kökenli olan bu hastalık toprakta bulunan nematodlar sayesinde yayılır. Bitkilerde %10-30 oranlarında verim kaybına neden olabilmekte ancak ciddi yayılma durumlarında %50’lere kadar verim kayıplarına neden olabilmektedir.
TAHIL ZARARLILARI NELERDİR?
Yaygın olarak görülen tahıl zararlıları süne, ekin kamburböceği, mısır koçan kurdu, bozkurt, mantar hastalıkları, virüs hastalıkları ve çeşitli yabancı ot türleridir. Hububat ve hububat ürünleri zararlıları tarım alanlarında bitkinin yaşam süresi boyunca ve hasattan sonra tanede verim ve kalite kayıplarına neden böcek, hastalık ve yabancı otları kapsar.
EKİN KAMBURBÖCEĞİ (Zabrus spp.)
Yılda bir döl veren ve kışı larva halinde toprakta geçiren ekin kambur böceği (zabrus spp.) parlak siyah renklidir. Türkiye’nin hemen hemen her bölgesinde bulunup daha çok buğday arpa, çavdar ve yulafta zarara neden olmaktadır.
Uygun toprak ve hava sıcaklığında sonbaharda yağışlarla birlikte topraktan çıkan erginler bitki yapraklarını yiyerek ve başak tanelerini kemirmek suretiyle zarar oluştururlar. Bu zararlı ile mücadelede en etkili yöntem ilaçlı tohum kullanmaktır.
MISIR KOÇANKURDU (Sesamia nonagrioides, S. cretica)
Mısır koçan kurdu koyu krem renginde olup yılda 3-4 döl vermektedir. Mısır bitkisinin koçanlarında, yapraklarında ve saplarında zarar meydana getiren bu zararlı ülkemizde daha Marmara, Güneydoğu, Karadeniz ve son yıllarda İç Anadolu bölgesinde tane veriminde %25’e kadar zarar meydana getirebilirler. Mısır koçan kurdu mücadelesinde daha çok insektisitler kullanılarak mücadele edilir.
MISIRDA BOZKURT (Agrotis ipsilon, A. segetum)
Erginleri genellikle nisan ayında ortaya çıkan ve yılda 4-6 döl veren bozkurt zararlısı esmer-gri renk tonuna sahiptir. Küresel düzeyde önemli bir mısır zararlısı olan bozkurt bitkilerin kök boğazını toprak yüzeyine yakın yerden keserek zarar meydana getirirler. Mısırda bozkurt ile mücadelede zehirli yem ve tohum ilaçlaması önemli mücadele yöntemleridir.
SÜNE (Eurygaster spp.)
Hubabat zararlıları arasında en önemli zararlı olan sünenin yaşam süresi bir yıl olup yılda bir döl vermektedir. Genellikle yere dökülen yaprakların altlarında ve yumuşak toprak içerisinde gizlenirler. Daha çok buğday, arpa ve yulaf gibi buğdaygil bitkilerinde zarara neden olurlar.
Türkiye’nin hemen hemen her bölgesinde ciddi zararlara neden olan süne buğdayda kardeşlenme döneminde kurtboğazı zararına, başaklanma döneminde akbaşak zararına buğday tanelerinde ise emgi yaparak çok ciddi ürün kayıplarına ve ürün kalitesinin düşmesine neden olmaktadır. Süne mücadelesinde popülasyon yoğunluğunun takip edilmesi ve gerekli önlemlerin alınması mücadele etmek için kritiktir.
TAHIL HASTALIKLARI VE ZARARLILARI İLE MÜCADELE YÖNTEMLERİ
Tahıl hastalık ve zararlıları ile mücadelede etmek için kültürel ve kimyasal mücadele yöntemlerinden yararlanılır. Zirai hastalık ve zararlılarla entegre mücadele yöntemleri yani kültürel ve kimyasal mücadele yöntemlerinin uyumlu bir şekilde birlikte kullanılması daha etkin sonuç almak adına ve sürdürülebilir bir mücadele için önemlidir.
KÜLTÜREL MÜCADELE
Tahıl hastalıkları ve zararlıları ile mücadele için kültürel mücadele yöntemleri çevre dostu yöntemler olmakla birlikte hastalık zararlıları ile mücadelede üreticiler tarafından etkin şekilde kullanılmaktadır. Kültürel mücadelede hastalık ve zararlılara dayanıklı çeşit seçimi, ekim nöbetinin uygulanması, hastalıklı bitki artıklarının tarladan uzaklaştırılması, toprağın havalandırılması ve toprakta rutubet kontrolü, tarım makinelerinin temizlenmesi, drenaj sistemlerinin uygulanması önemli kültürel mücadele yöntemleridir.
KİMYASAL MÜCADELE
Kimyasal mücadele tarım alanlarında en son uygulanması gereken mücadele yöntemi olmakla birlikte en fazla kullanılan mücadele yöntemidir. Hastalık ve zararlılarla mücadelede pestisit (herbisitler, insektisitler, akarisitler, nematitsitler) ve fungusitlerin kullanılması ile kimyasal mücadele yapılmaktadır. Kimyasal mücadele tarım ilaçlarının zararlarından korunmak ve bilinci bir mücadele etmek için reçeteye göre uygulamak gerekmektedir.
TAHIL İLAÇLARI
Tahıl ilaçları tahıl fungal hastalıkları ve tahıl virüs hastalıkları ile mücadelede etkin şekilde kullanılmaktadır. Zararlı böcek popülasyonları ile mücadele etmek için insektisitler, fungal hastalıkları ile mücadelede fungusitler, yabancı otları yok etmek için ise herbisitler kullanılmaktadır.
Tahıl hastalıkları ve zararlıları ile mücadele için tahıl ilaçlarının tarım alanlarında kullanılması ürün verimi ve gıda güvenliği için son derece önemlidir. Hububat verimini arttırmak, gıda güvenliğini sağlamak ve ihraç ürünü olabilecek kalitede ürün yetiştirebilmek için üreticilerin hastalık ve zararlılarla etkin şekilde mücadele etmesi gerekmektedir.
Ayrıca bu tarz içerikler ilginizi çekiyorsa, sitemizde yer alan “Buğday Hastalıkları ve Zararlıları ile Mücadele” adlı rehberimize de göz atabilirsiniz.
Yazan: Ziraat Yüksek Mühendisi Umut Songur
